Зборов шартномаси

„Ёввойи далаларнинг умумий чизмаси, оддий тилда Украина, қўшни вилоятлар билан“. Украинанинг умумий харитаси Гиём де Боплан 1648, Қирол Владислав ИВ буюртмаси асосида тузилган. Хаританинг пастки қисми шимол.

Зборов шартномаси — „Қирол ҳазратларининг Запороже армиясига петициясида таклиф қилинган масалалар бўйича раҳм-шафқат декларацияси“. Богдан Хмелницкий томонидан 1649-йил 5-6-августда (15-16-август) Зборов шаҳри яқинида казакларнинг қўзғолонини бостириш учун чиққан поляклар Хмелницкий ва унинг иттифоқчиси Қрим хони Ислом ИИИ Гарайдан қаттиқ мағлубиятга учраганидан кейин Полша қироли Ян Казимир билан тузилган.

Универсал (рўйхатда) Полша қироли Ян Казимир Литва Ҳетмани Ян Радзивилга:

Зборов бошчилигидаги Запороже армиясининг Гетман БОГДАН ХМЕЛНИТСКИЙ билан тинч йўл билан ҳал қилиш қарори тўғрисида; у ерда тузилган мақолалар иловаси билан.

— 1649-йил 20-августда ёзилган.

Ян Казимир, Худонинг инояти билан Полша Қироли, Литва Буюк Князи, Россия, Пруссия, Самогития, Мазовия, Инфландия, Смоленск, Чернигов ва Швед, Гот, Вандал пуштипаноҳи қироли.

Шартнома шартлари

Шартнома шартлари қуйидагича эди.

Қирол жаноби олийлари ўзининг Запороже армиясини аввалги имтиёзларнинг кучига мувофиқ барча эски ҳуқуқлар билан қолдиради ва бунинг учун дарҳол янги имтиёз беради.

— Давлат Грамота ва шартномалар тўпл., ИИИ-жилд, № 137.

Полша ҳукумати қўзғолонда қатнашганларнинг барчасига тўлиқ амнистиян ваъда қилди ва гетманга рўйхатга олинган казаклар сонини 40 мингга кўпайтиришга рухсат берди, бу уларни қироллик ва зодагонлардан ёллаш ва Полша қўшинлари бўлган Украинага жойлаштириш имконини берди; реестрга киритилмаганларнинг ҳаммаси аввалги жойига қайтишлари шарт эди; гетман ўз таъминоти учун Чигирин шаҳрини округи билан олди; ҳукумат иттифоқни йўқ қилиш ва Киев митрополитини Сенатга қабул қилишни ўз зиммасига олди; яҳудийлар ва иезуитлар Украинада яшаш ҳуқуқини йўқотдилар; Киев, Брацлав ва Чернигов воеводаларидаги барча лавозим ва унвонларни қирол фақат маҳаллий православ зодагонларига тақсимлаши мумкин эди. Зборов шартномасининг бандларидан бири яҳудийларнинг казак автономияси ҳудудида яшашини тақиқлашни назарда тутган эди. Шартнома тузилганидан кўп ўтмай, Ҳетманлик ерларига татарлар босқини рўй берди. М. Грушевскийнинг сўзларига кўра, шундан кейин мамлакат бўйлаб гўё, Зборовский шартномаси Қрим татарларига казак элитасининг розилиги билан асир олиш ҳуқуқини бергани ҳақида миш-миш тарқалди. Шундай қилиб, ушбу шартнома православ черковининг манфаат ва ҳуқуқларини ҳамда рўйхатга олинган казакларнинг манфаатларини таъминлади, аммо Украинада ҳукмрон бўлган ижтимоий тартибларга таъсир қилмади, зодагонлар ва қаролларни сақлаб қолди. Бироқ Хмелницкийнинг шартномага киритилган талаблари тўлиқ қондирилмади. 1649-йил ноябрда чақирилган фавқулодда Сейм шартномани маъқуллади, аммо худди шу Сеймда Киев митрополити Сенатга қабул қилинмади. Иттифоқ ҳам бузилмади.

Ўз навбатида, Хмелницкий одамларни шартга бўйсунишга кўндириш учун беҳуда ҳаракат қилди, бунинг натижасида рўйхатга киритилмаганларнинг ҳаммаси панларга бўйсуниши керак эди ва ниҳоят, у ўзининг машҳурлигини хавф остига қўйганини кўриб, шартномага амалда бўйсунишдан бош тортди ва янги қўзғолонг тайёрлана бошлади. Полша жамиятининг кўр-кўрона диний ақидапарастлиги, православ черковининг католик черкови билан тенглиги ғояси билан муроса қилмаганлиги ва одамларнинг яна крепостнойлик бўйинтуруғини кўтаришни истамаслиги Зборов шартномасини ҳар икки томон ҳам амал қилмайдиган арзимас қоғозга айлантирди. Ниҳоят, 1651-йил 24-декабрда (3-январ) Полша Сейми янги уруш эълон қилди.

Адабиётлар

• Мякотин В. А. Зборовский договор // Энсиклопедический словар Брокгауза и Ефрона: в. 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Грушевський М.С.. Ілюстрована історія України. Київ: Левада, 1997. ИСБН 5-7707-7011-2.