Sipayisse
Les spahis (sipahi e turk) estént des sôdårds a tchvå d' elite dins l' Impire Otoman, li no vént do farsi سپاهی (sepâhi, sôdård).
Pus tård, cwand les francès ont-st abroké so l' Aldjereye et l' Marok, il ont-st amonté des unités di cavalreye des tropes coloniåles, eyet les lomer eto spahis.
Sipahis do tins des Otomans
Les spahis estént des sôdårds a tchvå di l' Impire Otoman, avou on statut ene miete come li ci des tchvalîs e l' Urope del moyinådje. Il avént des fîs (lomés timar), dinés directumint på Sultan, siconte di cwè el dvént siervi militårmint tchaeke côp k' elzî dmandeut.
Les spahis ont stî metous so pîs probåblumint do tins da Mehmed II.
C' esteut l' pus grande des shijh divizions di cavalreye; eyet li corespondant a tchvå des Djenissaires (ki zels si batént-st a pî). I siervént ossu di wåde a tchvå do Sultan, eyet, tins d' påye, i rascodént les taeyes.
Li boket d' tere li pus ptit da on spahi c' esteut l' timar, ki lyi dneut on rivnou so èn an di 10.000 akçe (prononcîz aktché), çou k' esteut adon di deus a cwate côps d' pus ki çou k' on professeu wagnive. On ziamet, lu, dinéve disk' a 100.000 akçe, et c' esteut po les spahis k' estént des oficîs. On hass dinéve des rivnous di pus d' 100.000 akçe, et c' esteut seulmint po les pus hôts gradés. On spahi avou on timar diveut forni po l' årmêye disk' a cénk sôdårds; li ci k' aveut-st on ziamet disk' a vint sôdårds, eyet l' ci avou on hass bén pus d' vint sôdårds.
Po dire li vraiy, mågré leus priviledjes, bråmint des spahis estént des esclåves ki l' Sultan end esteut l' mwaisse; il estént prins sorlon li sistinme do devşirme (prins tot djonnes, po-z esse etrinnés po divni sôdårds ou hôt fonccionaires di l' Impire); di cisse manire li Sultat s' acertinevé di leu lweyisté.
A pårti do mitan do 16inme sieke, les djanissaires ont cmincî a-z esse les pus impôrtants dins l' årmêye, mins les spahis ont tot l' minme dimoré impôrtants dins l' economeye eyet l' politike di l' Impire. Viè l' 17inme sieke, les spahis estént, avou leus rivås les djanissaires, les vraiys mwaisses moenneus d' l' impire Otoman.
Cwand å 19inme sieke, les sultans ont vlou modiernijhî l' årmêye, c' est co les spahis k' ont språtchî l' dierin riventaedje des djanissaires, e 1826. Mins mågré ça, deus anêyes après li sultan Mahmud II a dissolou les dvizions di spahis a leu toû, come les djanissaires deus ans pus timpe, eyet mete fén a leus priviledjes, po-z adjinçner al plaece ene årmêye pus modiene.
Sipahis dins l' årmêye francesse
Dins l' årmêye coloniåle francesse, les spahis (spahi e francès, sbâhi en arabe), estént des unités di cavalreye ki ses mimbes estént des marokins, aldjeryins ou tunizyins, egadjîs eyet foirmés låvå. Ene des pårticulåristés des spahis, esteut k' i poirtént l' epêye ataetcheye al sele di leus tchvås.
Il ont stî metous so pîs pol prumî côp e 1840, å moumint di l' abrocaedje del France so l' Aldjereye (et motoit bén ki les prumîs c' esteut des spahis di l' impire otoman k' ont candjî d' mwaisse, et wårder l' no). Il ont combatou so tote li concwesse di l' Aldjereye, li guere Franco-Prûssyinne, l' abrocaedje sol Marok, li prumire eyet l' deujhinme gueres daegnreces. Do tins del deujhinme guere daegnrece, li plupårt des redjimints di spahis estént motorijhîs, mins sacwants estént co a tchvå, el Nôr di l' Afrike. Al fén del guere d' indepindince aldjeryinne (1962) tos les redjimints di spahis såf onk ont stî disbandés. Li modiene 1î redjimint di spahis ki dmeure co est ene unité blindêye k' a prin pårt al guere siconte di l' Irak e 1990-1991.
Bråmint lontins, les spahis aldjeryins et tunizyins ont poirté des unifômes avou ene rodje djakete avou deus noers brozdaedjes, on turban, des bleuwès marnes eyet on burnous blanc rodje sol dizeur, dismetant k' les marokins avént on burnous blanc bleu foncé sol dizeur.
Les Spahis el Walonreye et a Sdan
Li 10 di may 1940, on vénrdi, les Almands moussént el Beldjike et po l' aidî, les Francès ont fwait avancî leus tropes k' estént rashonnêyes åd dilong del frontire.
Eter Sidan et Charleville, li frontire ere tinowe pa deus redjimints di spahis marokins, montés so leus ptits tchvås. Li vénrdi tote li vesprêye, on-z a veu passer ces sôdårds la ki ndalint a l' Ess, so Sint-Houbert, po rascontrer les Almands. Mins cwè årént i polou fé avou des ptits tchvås conte des tanks?
Li semdi 11 di may, il avént l' ôre di rintrer e France. On ls a don veu rpasser, å mitan des civils ki s' såvént, zels, peu d' esse martirijhîs come e 1914, tins del guere 1914-1918.
I passéve a tot bout d' tchamp des ptits avions almands ki mitrayént les sôdårds on pô pattavå. Li prumî a-z esse touwé, ç' a stî dins li dischinte di Pwès e vnant des Libins. On monumint Li Marokin est todi la, li long del voye. Li semdi al nute il estént tos rvoyes. I n' è dmoréve pus onk sol payis cwand les Almands ont arivé l' dimegne å matén.
Çou k' on n' sepa k' bén pus tård, c' est kel mierkidi 15 di may, i n' dimoréve pus rén d' tos ces sôdårds la. Il avént rpassé Mouze li dimegne et li mårdi, i tnént on ptit viyaedje dirî Sdan, k' on lome: "La Horgne". On lzî aveut dné l' ôre di s' baricåder dins l' viyaedje et ås alintoûs et di tot fé po-z arester les tanks ki les porshuvént. Il ont si bén fwait leu dvwer, k' i s' ont fwait touwer tertos, minme les deus colonels ki comandént les redjimints.
Li viyaedje del Horgne a divnou on muzêye al glwere des Spahis. Po-z onorer leu memwere, tos les ans, å moes d' may, ene toitche est aloumêye å Bork et des djonnes coreus a pî si passèt l' flame di onk a l' ôte djusk' al Horgne, e rfijhant li voye ki les Spahis avént fwait e 1940.