Judaïsme

Judaïsme (vanaf Latyn: Iudaismus, afgelei van Grieks: Ἰουδαϊσμός, oorspronklik van Hebreeus: יהודה, Jehoedá, "Judah"; in Hebreeus: יהדות, Jahadoet) of Jodedom is die godsdiens van die Jode met omtrent 15 miljoen volgelinge wêreldwyd in 2006. Dis een van die eerste monoteïstiese godsdienste wat opgeteken is, en een van die oudste tradisies wat nog gevolg word. Judaïsme verskaf ook die waardes en historiese agtergrond tot ander godsdienste, soos Christendom en Islam. Daarbenewens kan die term Judaïsme ook na die Jode se tradisies en leefwyse, hul filosofie en gewoonlik ook hul kulture verwys asook na die Jode as 'n groep. Jerusalem, Hebron, Safed en Tiberias vorm die vier heilige stede van Judaïsme. Chanoeka, Jom Kippoer, Pesach, Poerim, Roosj Hasjana, Sabbat, Sjavuot, Soekkot en Tisj'a be'Aw (alfabetiese volgorde) is van die vernaamste feeste en herdenkings in die Joodse kalender.

Judaïsme

Joodse bevolking per land (2010)

Judaica (kloksgewyse van bo af): Sabbat-kandelaars, handwasbeker, Goemasj en Tanag, Torawyser, sjofar en etrogboks

Tonele uit die Boek van Ester versier die Dura-Europos-sinagoge wat dateer uit 244 v.C.

Sefardiese Joodse feesviering in Tétouan, skildery deur Alfred Dehodencq in 1865, Paryse Museum vir Joodse Kuns en Geskiedenis

Asjkenasiese Jode van Oos-Europa in die laat 19de eeu vier Jom Kippoer in die sinagoge, skildery deur Maurycy Gottlieb in 1878

Joodse kinders in tradisionele klere met hul onderwyser in Samarkand. Vroeë kleurfoto van Rusland, geskep deur Sergej Mikhailowitsj Prokoedin-Gorskij as deel van sy werk om die Russiese Ryk vanaf 1909 tot 1915 te dokumenteer.

'n Jemenitiese Jood blaas die Sjofar net voor die begin van Sabbat, 1930's

Die Westelike Muur in Jerusalem is 'n oorblyfsel van die muur wat eens die Tweede Tempel omring het. Die Tempelberg is die heiligste plek in Judaïsme.

'n Tora en 'n jad, 'n wyser wat by die lesing van die Tora gebruik word

'n Volledige stel Tanagrolletjies

Tafel met eerste voorbereidings vir Sabbat

Twee gevlegde Sabbat-gallá's onder die geborduurde Gallá-omslag aan die begin van die Sabbatmaaltyd

Geskiedenis

• Vroeë geskiedenis (Joods)
• Bewind van die Israeliete tot die Joodse diaspora
• Moderne geskiedenis van Israel - Diaspora (1918)
• Britse mandaat van Palestina

Dogma

Sentraal in die Joodse religie is die Tora, of "die Wet", wat in die eerste vyf boeke van die Hebreeus Bybel opgeteken staan. 'n Godsdienstige Jood sal daarna streef om die Torah te gehoorsaam en sodoende God se leiding in sy hele lewe te aanvaar en na te volg. Die lees van die Torah is 'n belangrike deel van die seremonie in die sinagoge.

Die Jode sien uit na die tyd wanneer God Sy Messias (Gesalfde) sal stuur om Sy koninkryk op die aarde te vestig. (Christene glo dat hierdie Messias reeds gekom het in die persoon van Jesus Christus).

Met sowat 15 miljoen Jode wêreldwyd, is die Judaïsme vandag nie een van die grootste godsdienste op aarde nie. Judaïsme se belangrikheid is ook nie in die eerste plek daaraan gekoppel dat dit sowat vierduisend jaar gelede begin het en moontlik die oudste monoteïstiese godsdiens op aarde is nie (daar is onsekerheid oor presies wanneer Zoroastrisme – die ander antieke monoteïstiese godsdiens – ontstaan het).

Die Judaïsme, waarin sterk klem gelê word op die aanbidding van die enige en almagtige Skeppergod, se uniekheid en belangrikheid hou eerder verband met die besondere impak wat dit deur die eeue op ander godsdienste en religieë gehad het. Nie net is dit die godsdiens en leefwyse van die miljoene Jode op aarde nie, maar invloede van die Judaïsme kan ook gevind word in godsdienste soos die Rastafarianisme, Baha’i, Sciëntologie, Gnostisisme en ander.

Meer nog – die wêreld se twee grootste godsdienste, die Christelike godsdiens en Islam, wat saam deur meer as die helfte van die sowat 7 miljard mense op aarde nagevolg word, het as 't ware uit die Judaïsme ontstaan. Dit kan daarom sonder twyfel beskou word as die invloedrykste godsdiens in die geskiedenis van die mensdom.

Algemene leerstellings

Die Judaïsme het nie 'n amptelike geloofsbelydenis of geloofsverklaring soos die meeste ander godsdienste nie. Dit skryf eerder voor wat Jode moet doen en nie moet doen nie, as wat dit voorskryf wat hulle moet glo. Dit bevat wette en voorskrifte wat uitgevoer moet word eerder as leerstellinge wat bely moet word en reguleer dus gelowiges se optrede eerder as hul denke. Sommige meen wel dat die kern van die Judaïsme saamgevat word in die Sjema, drie verse uit die Joodse Bybel wat soggens en saans hardop deur toegewyde Jode voorgelees word. Ander meen weer dat die "Dertien Geloofsbeginsels", wat in die twaalfde eeu deur die Joodse geneesheer, filosoof en teoloog Rambam (1135–1204 nC) saamgestel is, die beste samevatting is van dit waarin Jode glo. Daar is egter sekere basiese oortuigings met betrekking tot God, die skepping en die mens wat deur die meeste Jode gehuldig word en wat as die basiese leerstellinge van die Judaïsme beskou kan word.

Een almagtige Skeppergod

Soos in ander monoteïstiese godsdienste, is die aanbidding van die enige, almagtige, volmaakte en heilige God wat alles geskape het en steeds oor die heelal heers, die sentrale en belangrikste leerstelling in die Judaïsme. Besonderhede oor God se oorsprong en wese is ver bo die insig van die menslike verstand, en die skepping self word gesien as genoegsame bewys van Sy bestaan. Van Sy eienskappe is wel aan die mens geopenbaar, onder meer deur die profete, maar ook deur Sy skepping en handeling met die mens.

God is ewig en universeel

God is ook verhewe bo die menslike begrippe van tyd en plek. Hy bestaan van alle ewigheid af en sal tot in alle ewigheid bestaan. Hy is ook alomteenwoordig, wat beteken dat Hy altyd oral is en alles waarneem wat plaasvind. God is dus universeel – nie net die God van die Jode nie, maar ook die Skepper en God van alle ander mense op aarde.

God is almagtig en weet alles

Niks is vir God onmoontlik nie en Hy kan letterlik enigiets doen. Hy is ook alwetend, wat beteken dat Hy nie net oor alle kennis en wysheid beskik nie, maar dat Hy ook alles weet wat in die verlede, hede of toekoms gebeur het of nog gaan gebeur. God ken ook elke mens se gedagtes, en dus die diepste motiewe vir dit wat ons doen of sê.

God is Gees

Hoewel die Hebreeuse Bybel soms in menslike terme na God verwys (soos dat Hy in die tuin van Eden gewandel het), glo Jode dat dit bloot beeldspraak is en dat God nie 'n fisieke liggaam het nie. Hy is 'n geestelike wese, so heilig en onbegryplik groot teenoor die mens dat dit selfs verbode is om Hom in fisieke vorm voor te stel (soos deur beelde of skilderye).

God is Een Wese

Die belangrikste verskil tussen die Judaïstiese en Christelike beskouings van God is dat Jode die Christelike leerstelling verwerp dat God Een is, maar uit drie Persone (Vader, Seun en Heilige Gees) bestaan. Jode beskou Hom as 'n enkele, volledige wese wat nie verdeel kan word of volgens Sy verskillende eienskappe beskryf kan word nie ("Die Naam van God").

Ander eienskappe

In die Judaïsme word God as die "Vader en Koning" van die mens beskou. Dit beteken egter nie dat Hy noodwendig manlik is nie, aangesien Hy verhewe is bo die menslike eienskappe van geslag. In die Bybel word Hy ook onder meer openbaar as barmhartig, liefdevol, genadig, regverdig, getrou en – bowenal – waardig om deur alle mense aanbid te word.

Israel – die "Verbondsvolk"

'n Unieke en baie belangrike konsep in die Judaïsme is die oortuiging dat Israel God se verbondsvolk is. Jode (en die meeste Christene) glo dat God en die Jode in 'n besonderse verhouding tot mekaar staan deur 'n verbond (berith) wat reeds in die tyd van Abraham gesluit is.

Oorsprong by Abraham

Volgens die Bybel het dié verbond sy oorsprong sowat vierduisend jaar gelede gehad toe God aan die aartsvader Abraham belowe het om vir ewig sy (Abraham) en sy nageslag se God te wees (Genesis 17: 1 – 14). As deel van die verbond het God ook beloof om die land Kanaän vir Abraham se nageslag te gee. Op hul beurt moes hulle Hom alleen gehoorsaam en alle manlike lede van die volk besny as teken van hul verbond met Hom.

Herhaal op berg Sinai

Die verbond is sowat seshonderd jaar later tydens die uittog uit Egipte op die berg Sinai teenoor Moses bevestig en verder uitgebrei (Eksodus 19 – 20 en Deuteronomium 5: 1 – 22). Op die berg het God vir Moses gesê dat Hy die volk Israel uit al die volke gekies het om Sy "eiendom" te wees – 'n koninkryk van priesters wat Hom alleen moes gehoorsaam en dien. Hy het ook daar vir Moses 'n opsomming gegee van die wette waarvolgens die volk moes leef – die Tien Woorde – ten einde hul kant van die verbond na te kom.

Rol in Israel se geskiedenis

Omdat God sy seën volgens die verbond aan Israel belowe mits hulle Hom gehoorsaam, is die gehoorsaamheid of ongehoorsaamheid van die volk deur die eeue dikwels gesien as die direkte oorsaak van hul teëspoed of voorspoed (sien Esra 9 en Nehemia 9 en 10). Geskiedkundige gebeure wat met Israel verband hou, word vandag nog deur tradisionele Jode beskou as God se reaksie op die volk se geestelike gedrag. Selfs die onmenslike vervolging van Jode deur die eeue word gesien as die gevolg van die volk se verbreking van hul verbond met God. God bly altyd getrou en regverdig en kom altyd Sy kant van die verbond na, maar die mens bring dikwels swaarkry oor homself deur ongehoorsaam te wees aan God se wette.

Universele konteks

Hoewel Israel as God se "verbondsvolk" of "uitverkore volk" beskou word, sien die meeste Jode hulle nie as verhewe bo ander volke of mense nie. 'n Minderheid glo wel dat God se genade net vir Israel beskore is. Die meeste glo egter dat God Israel uitverkies het om Sy spesiale wette na te kom en sodoende as model te dien vir die ganse mensdom, of dat hulle (Jode) as "priesterlike volk" as 't ware die skakel is tussen God en die res van die mensdom. Die meeste Jode, sowel as Christene, sien die verbond dus in 'n universele konteks. Hulle glo dat God Hom in antieke tye op verskillende wyses aan verskillende volke openbaar het en hulle geroep het om Hom alleen te dien, en dat Hy die verbond met die Jode eers gesluit het nadat ander Sy pogings om hulle deur gehoorsaamheid met Hom te versoen, verwerp het.

Openbaring van God

Sedert die vroegste tye het die Jode die egtheid en uniekheid van die God wat hulle aanbid verbind met die feit dat Hy, anders as die afgode wat deur ander volke aanbid is, Hom deur woord en daad aan die mens openbaar. Hoewel Sy bestaan en sommige van Sy eienskappe uit die skepping (natuur) gesien kan word, is Hy die God wat "praat en doen" en daardeur meer omtrent Homself en Sy wil vir die mensdom bekend maak.

Openbaring deur gebeure

Die Bybel bevat talle voorbeelde van hoe God sy goedkeuring of afkeur met die mens wys deur spesifieke gebeure te laat plaasvind. Só het Hy in die tyd van Noag byna alle lewe op aarde deur 'n groot vloed vernietig en net vir Noag en sy gesin gespaar (Genesis 6-9) omdat die mensdom van Hom afvallig geword het. In Moses se tyd verlos Hy die volk Israel weer uit hul slawerny in Egipte deur die Egiptiese Farao deur middel van tien plae te dwing om die Jode vry te laat (Eksodus 7-14) en na die "beloofde land" te laat terugkeer. God gebruik dus gebeure, wat meestal verband hou met die Joodse volk, om Sy goedkeuring of afkeur te wys. Op dié wyse openbaar Hy Sy wil aan die volk en lei Hy hulle om volgens Sy wil op te tree.

Spesiale openbaring

Jode glo dat God Homself en Sy wil ook in die verlede aan die mensdom openbaar het deur spesiale persone – profete – aan wie Hy Sy wil bekend gemaak het sodat hulle dit namens Hom aan ander kan oordra. Die mees omvattende versameling van hierdie spesiale openbarings van God word vervat in die Tora, of "geopenbaarde instruksies" van God. In die breedste betekenis van die woord verwys die Tora na al die Joodse geskrifte en gebruike. Dit sluit onder meer leringe, wette, aanbevole gedrag, dele van die geskiedenis van die Joodse volk, poësie, verhale en kommentaar op 'n verskeidenheid teologiese onderwerpe in. In die engste betekenis van die woord verwys die Tora net na die eerste vyf boeke (Pentateug) van die Hebreeuse Bybel, wat Jode glo deur God aan Moses geopenbaar is. Jode glo dat God die Tora vir die mens gegee het om Homself en Sy wil aan die mens bekend te maak. Alleen deur homself aan God se wil te onderwerp en volgens God se geopenbaarde voorskrifte te leef, kan die mens God werklik behaag en God se wil vir sy of haar lewe bereik.

Die mens in Judaïsme

In die Judaïsme is daar, soos op ander terreine, heelwat ruimte vir persoonlike mening sover dit beskouinge oor die menslike natuur betref. Die drie belangrikste opvattings oor die mens wat deur die meeste Jode aanvaar word, is dat die mens na God se beeld geskape is, dat die mens oor 'n tweeledige natuur beskik en dat die mens 'n vrye wil het waarmee hy self keuses kan doen.

Na God se beeld

Volgens die Bybel (Genesis 1: 26) het God die mens volgens Sy beeld gemaak. Dit beteken egter nie dat die mens na die fisieke of liggaamlike beeld van God geskape is nie, aangesien God in elk geval Gees is en nie 'n fisieke liggaam het nie. Die Jode glo dat hierdie beeld van God waarna die mens geskape is, eerder verwys na die innerlike wese of natuur van die mens. Net soos God, het die mens die vermoë om te kan verstaan en te kan onderskei. Anders as diere, kan die mens deur sy intellek waarnemings maak sonder om sy fisieke sintuie (sig, gehoor, gevoel, reuk, smaak) te gebruik.

Tweeledige natuur

Volgens die Judaïstiese siening het elke mens 'n ingebore impuls om goed te doen – die jetser tow, asook 'n impuls om te doen wat verkeerd is – die jetser ra. Hulle verskil dus van die Christelike leerstelling dat God die mens aanvanklik goed gemaak het, dat die mens deur sy eie ongehoorsaamheid in sonde verval het en dat alle mense sedertdien in sonde gebore word en daarom geneig is tot kwaad. Die yetzer tov is die mens se morele gewete, die "innerlike stem" wat 'n mens herinner aan God se wil wanneer jy iets verkeerd wil doen en wat jou lei om te doen wat reg is in God se oë. Volgens sommige sieninge tree hierdie impuls eers op twaalf- of dertienjarige ouderdom met die Bar Mitzvah in werking. Aan die ander kant is die yetzer ra nie noodwendig die begeerte om sinnelose boosheid te pleeg soos om iemand sonder rede te vermoor of skade te berokken nie. Dit is eerder die mens se selfsugtige natuur of begeerte om jouself te bevoordeel en jou eie begeertes te versadig sonder om die gevolge van jou dade in ag te neem.

Vrye wil

Soos die Christelike godsdiens en Islam, glo Jode ook dat elke mens oor 'n vrye wil beskik wat hom of haar in staat stel om self besluite te neem en keuses te doen – en dan self die gevolge van daardie besluite te dra. Hulle glo dat die yetzer ra nie op sigself boos of verkeerd is nie. God het die mens daarmee gemaak, en daarsonder sou mense nie getrou het, huise gebou het, kinders gebaar het of saketransaksies gedoen het nie. Die mens moet egter sy vrye wil gebruik om te besluit tot watter mate hy die impuls van die yetzer ra of die yetzer tov gaan volg, en moet dan die gevolg van sy of haar wilsbesluit self dra. (Sien inligtingkassie: "Lewe ná die dood".)

Heilige Geskrifte

Die Joodse geskrifte kan in twee groepe verdeel word, naamlik die Tanag, of geskrewe Tora (soortgelyk aan die Ou Testament van die Christen-Bybel), en die Talmoed, of oorgelewerde Tora (sien artikel: "Tora – Instruksies van God"). Omdat die verhouding tussen God en die mens in die Judaïsme grootliks draai om die mens se gehoorsaamheid aan God se geopenbaarde wil, speel die Heilige Skrifte van Judaïsme 'n baie sentrale rol in dié godsdiens.

Voorlesing in die sinagoge

Bestudering van die geskrifte is nie net 'n manier om die individu se kennis van God se wil te verbeter nie, maar word op sigself as 'n daad van aanbidding beskou. Op Maandae en Donderdag-oggende word spesiale, handgeskrewe perkamentrolle met die Tanag in sinagoges voorgelees. Skrifgedeeltes uit die res van die Tora word elke ander oggend voorgelees. Spesiale langer voorlesings word ook op sabbatte en op Joodse feesdae gedoen. Enige manlike lid van die gemeente kan die voorlesing behartig, en op dié wyse word daar probeer om die hele Tora elke jaar in die sinagoge voor die gemeente deur te lees.

Persoonlike studie

Die bestudering van die Tora deur die individu word deur die meeste Jode belangrik geag omdat 'n mens daardeur meer leer oor God se wil en hoe om volgens Sy wil te leef. Sommige toegewyde Jode bestudeer elke dag minstens een bladsy van die Talmoed – 'n praktyk bekend as daf yomi.

Groeperinge in Judaïsme

• Ortodoks Judaïsme
  • Ultra-Ortodoks Judaïsme (Garediese Judaïsme)
    • Chassidies Judaïsme
    • Mitnagdiem
  • Modern-Ortodokse Judaïsme
    • Religieuse Sionisme
• Konserwatiewe Judaïsme
• Liberale Judaïsme
  • Hervormde Judaïsme
  • Rekonstruktiewe Judaïsme
  • Humanistiese Judaïsme
• Karaïetiese Judaïsme

Sien ook

• Jode in Suid-Afrika
• Jode in Zambië

Eksterne skakels

• (en) Kaufmann Kohler. "JUDAISM". Jewish Encyclopedia. Besoek op 14 Desember 2022.{{cite web}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link)
• (en) "Judaism". Encyclopædia Britannica. Besoek op 14 Desember 2022.