Sudan
Sudan ìre ido òkup me Afirika agan̄ inyọn̄ mbum-ura. Ijipiti okup me agan̄ inyọn̄ kan̄, Libia me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, Chad me agan̄ ichep-ura, Ido Afirika Etete me agan̄ osiki ichep-ura, Sudan Osiki me agan̄ osiki, Etiopia me agan̄ osiki mbum-ura, Eritireya me agan̄ mbum-ura, sà Okwaan̄ Anyiaan̄ okup me agan̄ inyọn̄ mbum-ura. Me acha 2018, otu-ifuk ene ìluk me Sudan ìre efie 45.7. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 1, 886,065 km². Ọmọ ore òso ido ita òmimin ichit me Afirika, mè ire si òso ita òmimin ichit me linyọn̄ agan̄ ebi Arabu. Sabum Sudan òsiki onifele itele ọmọ me 2011, ọmọ okore ido òmimin ichit me Afirika.
Mfufuk iman Sudan îjọn̄ọ isi ire ukot mgbọ ebi Fero ekikpulu. Sudan îkukup mgbọ ijọn̄ ubọọn̄ Kerma (c. 2500-1500 SK) okikpulube; îmun̄ Aya Ijọn̄ Ubọọn̄ Ijipiti mè imun̄ si mgbọ ijọn̄ ubọọn̄ Kush obenebe ikiwele owot (c. 785 SK - 350 AO); Kush yi înikana ikikpulu Ijipiti me inu òjojot efit acha ge. Me mgbọ Kush orọn̄be, ebi Nubia echichili ijọn̄ ubọọn̄ ita, Nobatia, Makuria mè Alodia, echi ekikpulube igọọk me orọmijọn̄ ebi Kiristien. Ijọn̄ ubọọn̄ Makuria mè Alodia mîkup ire emen acha 1500. Nan̄a me senturi akọp mè ini re akọp mè go, ebi Bedu (òrere ebi Arabu ìkisa anam ijijen̄e inyi mbubet) mînijot agan̄ ilile me lek ijọn̄ Sudan. Bene me òso senturi akọp mè gweregwen re akọp mè onaan̄ge, Funjistan, òrere mkpulu ebi sọltan [Funj sultanate] enenikikpulu agan̄ etete mè agan̄ mbum-ura me ido ya, sà Darfur okekikpulu agan̄ ichep-ura, inyi ebi Otoman ekekikpulu agan̄ inyọn̄. Me emen mgbọ yi ke ikan eyi Isilam mè echi ebi Arabu obene ikikpulu agan̄ ya; ife kpere ebi Isilam mè ìre ebi Arabu enenikikana ire sa me unye ebi ubọọn̄ ama cha.
Bene me 1820 re 1874 ọgbọn̄ mkpulu [dynasty] kè Muhammad Ali mîbọkọ otuuk ijọn̄ Sudan ikipulu. Me emen 1881 re 1885, Mahdi Muhammad Ahmad, ogwu òrọrọ lek kan̄ ubọọn̄, îsak ebi ene oniin̄ isa itim ikpan̄ ebi ọgbọn̄ kè Muhammad Ali, mè isa me ikeya ichili Kalifet [Caliphate] kè Omdurman. Ebi Bìritèn mînigbugbọ mkpulu keya igwook nme acha 1898, mè inigbaan̄ Sudan mè Ijipiti ikikpulu. Me emen senturi akọp iba, ebi ulọk-ama mîkpọkpọ ikiwa me emen ido ya, mè ikiweek ibọbọkọ mkpulu ido kiban̄ ikpulu. Me acha 1953, ebi Bìritèn enenichieek inyi ebi Sudan ekekpulu lek kiban̄; me 1956, ido ya obọbọkọ utelelek (ikaan̄ lek).
Akarake ema ekaan̄be utelelek, esese mkpulu eyi <parliamentary> mè eyi ebi akọn̄ mîkpọk ikikpulu ido ya. Ire, acha 1983, me ukot mkpulu ke Jafaar Nimeiry, mîrọ inyi ebene ekesa ikan eyi Isilam ekekpulu ido ya. Eya onenirọ inyi ufialek òkukup me etete ebi agan̄ inyọn̄ mè ebi agan̄ osiki (ìrere ebi Kiristien mè ebi Animism) irọriọọn̄ ifieek chieen̄. Esese òkukup me usem, eru-mfaka, mè unye agan̄ ifit-mkpulu [political power] orọrọ inyi akọn̄ emen ido [civil war] ibene itim me emen ido ya. Mkpulu ido, eyi "National Islamic Front" okitọ ikọ inyi (me agan̄ inyọn̄) mè ebi kpechieek inyi mkpulu ido [rebels], eyi "Sudan People's Liberation Army" ekitọ ikọ inyi (me agan̄ osiki) mîtim akọn̄ ya inire acha 2011 mgbọ ebi Sudan Osiki enikaan̄be utelelek mè ifieek itele Sudan.
Erieen̄ ya, Sudan, ìnan̄a me usem Arabu bilad as-Sudan òsisibi ijọn̄ eyi ebi ofifit. Me adasi mgbọ, ekisa erieen̄ yi irọ ebi ido ya ochak, ire, ebikaan̄ ido ya enenimọnọ erieen̄ ya kire inu gogolek, mè isa igwen ido kiban̄ mgbọ ema ebọkọbe utelelek.