Senegal
Senegal (òrere Sénégal me usem Furenchi, mè ire Senegaal me usem Wolof) ìre ido me Afirika agan̄ Mbum-ura. Ido ìkukup ikana ọmọ ìre Mọritania me agan̄ inyọn̄, Mali me agan̄ mbum-ura, Gini Kọnakiri me agan̄ osiki mbum-ura, sà Gini Bisawu okup me agan̄ osiki ichep-ura. Ìsik sọntiik Senegal môtapbe ikana Gambia, ido ge òmọmọnọ sọntiik lek ijọn̄ me agba Okwaan̄ Gambia. Okwaan̄ yi oche Casamance, agan̄ osiki me ido Gambia, isan̄a me lek agan̄ kechilọ ìkup me emen ido ya. Senegal îgbaan̄ si ikaan̄ okike mèlek ido Kabo Vede. Ama-ibot Senegal me agan̄ mbubek mè ifit-mkpulu ìre Dakaa [Dakar].
egop iman̄ okwa ogugo-ijọn̄
Mîkitumu esese usem me emen ido yi kire: usem Arabu, Balanta, Asaniya [Hassaniya], Jola-Fonyi, Mandinka, Mandjak, Makanya, Noon, Pulaar, Serer mè Soninke. Owuwa otoko ọmọ owa me emen ido ya: Wolof (41.3%), Fula (17.8%) Serer (15.7%) Mandinka (14.0%), Jola (3.7%), otutuuk kechilọ (7.4%). Ido yi ìbọkọ utelelek me òso 4 onyan̄ Epuren, 1960. Ìsibi itele Federeṣọn Mali me òso 20 onyan̄ Ọgọs, 1960.
Okike ijọn̄ kan̄ ìre 196,712 km²; ọmọ ore òso 86 òmimin ichit me linyọn̄. Otu-ifuk ene ìluluk me emen ìre 15,854,323 ike orirọ ifuk-ene eyi acha 2018 otumube. Ikpoko ema ekisabe inyam ewe ìre CFA eyi Afirika agan̄ Ichep-ura. (CFA ìkeke inyi Communauté Financière d'Afrique me Furenchi, òsisibi Ntitiin̄ Ikpoko eyi Afirika. Ido jeeta me Afirika agan̄ Ichep-ura, Bènè, Bukina Faso, Kot Divuwa, Gini Bisawu, Mali, Nijê, Senegal mè Togo, ekinyam ikpoko yi.
Sa me ebi Furans ekikpulube ido ya me emen mgbọ mkpulu-usun̄, usem-mkpulu me ido ya ìnire usem Furenchi; mèlek usem Wolof sa me ebi otoko Wolof erebe ebi ìwawa ichit me ido ya.
Mfufuk Erieen̄
Erieen̄ ido Senegal ìnan̄a me lek Okwaan̄ Senegalu òtatap ikana ọmọ me agan̄ mbum-ura mè agan̄ inyọn̄. Kpechubọk iriọọn̄ ike ikọ ya onan̄abe. Ikọ yi, Senegal, môkọt ire ìnan̄a me ike ekigwen Zenaga me usem Pọtugalu. Zenaga yi, eriọọn̄be si kire Sanhaja, ìre usem Berber ekitumube me ido Mọritania mè Senegalu agan̄ inyọn̄. Me oka mgbọ, ekigwen erieen̄ ya ibak ge me lek ijọn̄ ubọọn̄ ebi Bebà [Berber] ita ìmimiin̄ ichit. Senegal môkọt ire si ngba-nriaak erieen̄ ebi otoko Serer ekigwenbe Awaji me erumfaka kiban̄ (òrere Roog mè Roog Sene òsisibi Awaji ogwu òkikaan̄ nsan) mè o gal òsisibi lek mun̄ me usem yaage. Môkọt ire si ibe ke erieen̄ ya ìnan̄a me yi Sunuu Gaal me usem Wolof, eyi òsisibi uji kiji.