Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Perikl

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Perikl
q.yun. Περικλῆς
Periklin başı təsvir edilmiş herma. Üzərindəki yazı: Ksantippin oğlu Perikl, afinalı. Yunan orijinalından Roma dövrü surəti. Təxm. 430-cu il. Vatikan muzeyi.
Periklin başı təsvir edilmiş herma. Üzərindəki yazı: Ksantippin oğlu Perikl, afinalı. Yunan orijinalından Roma dövrü surəti. Təxm. 430-cu il. Vatikan muzeyi.
Şəxsi məlumatlar
Ləqəbi Ολύμπιος[3]
Doğum tarixi -495/-494
Doğum yeri Afina
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Afina
Vəfat səbəbi Afina vəba epidemiyası
Vətəndaşlığı
Həyat yoldaşı
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti Qədim Afina
Rütbəsi strateq
Vəzifəsi strateq
Döyüşlər İkinci müqəddəs müharibə
Samos müharibəsi
Peloponnes müharibəsi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Perikl (yun. Περικλῆς, περί + κλέος — "şöhrətlə əhatələnmiş"; təxminən E.ə. 495[4][α] və ya E.ə. 494 — E.ə. 429) — Afinalı dövlət xadimi, Afina demokratiyasının banilərindən biri,[5] məşhur natiq və sərkərdə.

Perikl Afinada aristokrat ailəsində doğulub. Aktiv siyasi fəaliyyətinə Alkmeonların qrupuna başçılıq etməklə başlayıb. Aristokrat mənşəyinə baxmayaraq, demokratiya tərəfdarı kimi tanınıb.[6] Aristokrat qrupunun başçısı Kimonla mübarizədə ona xalqın dəstəyi lazım idi.[6] E.ə 461-ci ildə Kimonun qovulmasına nail olan Perikl, Afinanın ən nüfuzlu siyasətçilərindən birinə çevrildi və Afina polisinin demokratikləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra islahatlar həyata keçirdi.[7] Lakin, aristokratiyaya əsaslanan siyasi rəqibi Kimonun varisi Fukididdən fərqli olaraq, Perikl geniş xalq kütlələrinin maraqlarını təmsil edirdi.[8]

Fukididin qovulmasından sonra Perikl Afinada ən nüfuzlu siyasətçi olaraq şəhəri faktiki idarə etməyə başladı. Demokratiyanın ən çox zirvəyə qalxdığı dövr həm də, bir dövlət xadimin hökmranlıq etdiyi dövr oldu.[9] Perikl Afinanın dəniz qüdrətini möhkəmlətdi, şəhəri, xüsusilə də Akropolu məşhur tikililələrlə (Parfenon, Propilei və s.) bəzədi. Periklin zamanında Afina iqtisadi və mədəni inkişafının zirvəsinə qalxdı (Perikl əsri). Onun dövründə Afina ellin dünyasının iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzi oldu.

E.ə. 431-ci ildə Peloponnes müharibəsi başladı. Periklin düzgün seçdiyi taktika nəticəsində afinalılar spartalılara müqavimət göstərə bildilər, lakin şəhərdə başlanmış epidemiya onun bütün planlarını alt-üst etdi.[10] O, şəhərdəki nüfuzunu itirməyə başladı və e.ə. 429-cu ildə, ehtimal ki, epidemiya nəticəsində vəfat etdi. Onun ölümü ilə yunan polislərinin ən çox inkişaf etdiyi dövr olan Perikl əsri qapandı.

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Perikl" adı "şöhrətlə əhatələnmiş" mənasını daşıyır. Bu ad Afinada nadir idi və Periklin qohumları və əcdadları arasında bu ada rast gəlinməmişdir.[11] Tarixçi İ. Surikov ehtimal edir ki, "Perikl" adı "Periklimen"in qısaldılmış formasıdır.[11] Beləliklə Ksantipp və Aqariya oğullarını pilos Neleylilər sülaləsinin ən mühüm xadimlərindən olan əfsanəvi Periklimenin şərəfinə adlandırıblar. Onun nəvəsi Melanf dorilərin hücumu zamanı Attikaya qaçmışdı[12] və orada padşah olmuşdu. Alkmeonlar özlərini Neleylilərin əsas deyil, yan qollarından birinə aid edirdilər.[11]

Mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Narrativ ənənədə Periklin fəaliyyəti müasirlərindən daha yaxşı və ya daha pis təsvir edilməmişdir.[13] Lakin müasir tarixşünaslıqda o, öz müasirlərindən kəskin surətdə ayrılır.[13] Qədim yunan müəllifləri onu digər insanlarla bir qiymətləndirir və heç də həmişə onun haqqında yüksək fikir bildirmirdilər.

Qədim müəəliflərdən yalnız Fukidid Perikli öz müasirlərindən kəskin ayırır. Məhz o, xadimin müasir obrazının inkişafında əsas rol oynamışdır.[13] Fukididin əsəri Perikl haqqında ən mühüm qaynaqdır, çünki özlüyündə həm də qismən Perikli canlı görmüş müasirin hadisələr barədə xatirələrindən ibarətdir.[13] Fukidid Periklin yalnız son illərini əhatəli şəkildə təsvir edir, lakin ona öz müasiri olan digər siyasi xadimlərdən daha yüksək qiymət verir:

"…Dövlətə xidmət üçün Perikli ən çox ləyaqətlililərdən hesab edirdilər. Sülh dövründə şəhərə başçılıq edən Perikl o həmişə sülh və ədalət içində qərarlar verir, onun təhlükəsizliyini mökəmləndiridi və onun vaxtında şəhər öz qüdrətinin zirvəsinə qalxdı. Müharibə başlayan zaman aydın oldu ki, o, həmçinin müharibəyə də düzgün qymət vermiş və onu anlamışdı… Onun ölümündən sonra afinalılar əmin oldu ki, onun müharibənin gedişinə dair verdiyi hesablama və müdrikliyi necə də düz imiş… Perikl, öz müdrik ağlı və şübhə doğurmayan satılmazlığı ilə həmşəhərliləri tərəfindən yüksək hörmətə layiq bir insan kimi, insanların azadlıqlarını məhdudlaşdırmadan idarə edir və xalq kütlələrinin ehtirasına tabe omur, əksinə onları idarə edirdi. Hakimiyyətə ləyaqətsiz üsullarla can atmırdı, bununla da vətəndaşlarına yaltaqlanmır, əksinə öz nüfuzuna söykənərəq onlara qəti etiraz da edə bilirdi. O, afinalıların zamansız və həddindən artıq cəsarətli planlar quduğunu görəndə onda, onlara öz nitqləri ilə ehtiyatlılığa çağırırdı, onlar ümidsizliyə qapılanda da cəsarətə gətirə bilirdi. Ada görə bu xalqın, əslində isə birinci vətəndaşın hakimiyyəti idi. Periklin xələfləri içərisindən heç biri digərlərinə nisbətən dövlət xadimi kimi seçilmirdi, amma hamısı birinci olmaq istəyirdi və buna görə də xalqa yaltaqlanaraq hətta dövlət maraqlarını da qurban verməyə hazır idi."[14]

Fukididi öz əsərini Afinanın Peloponnes müharibəsindəki məğlubiyyətindən sonra tamamladı. Məğlubiyyətin səbəblərini ortaya çıxarmağa çalışarkən, o, ən mühüm səbəblərdən birinin yeni siyasətçi nəslinin, Periklin də təmsil etdiyi köhnə nəsilə nisbətən daha təcrübəsiz olmasında görür.[15] Fukidid yeni nəsilə köhnənin pis bənzəri kimi baxır.[15]

Digər müəlliflərdəki Periklin obrazı, fukidididən fərqli olaraq, heç də müsbət deyil. Onu hətta tiraniyada ittiham edirdilər, hansı ki, bu son dərəcə ciddi ittiham idi.[16] Platon və Aristotel Perikli demokratiyanın deqradasiya prosesinə töfhəsini vermiş çoxsaylı Afina demoqoqlarından biri kimi baxırdılar.[17]

Ellinistik dövrdə həmçinin Perikli keçmiş dövrün mühüm xadimləri – Miltiad, Femistokl və ya Kimon ilə bir sıraya qoymağa layiq hesab etmirdilər.[17] Bunların əksinə, I əsrin qədim yunan bioqraf və moralisti Plutarx Periklin bioqrafiyasını daha da ideallaşdırdı.[17] Plutarx Fukididə yaxşı yanaşırdı və onun Periklə verdiyi qiymətlə razılaşırdı.[18] Həm də o Periklin xidmətləri sırasında təkcə siyasi və hərbi uğurları deyil, həm də Afinanın mədəni inkişafını, Akropoldakı tikintiləri və dövrün intelllektuallarına hamilik edilməsini sayır.[18] Ümumiyyətlə Periklin bioqrafiyası onun "Müqayisəli həyat tarixçələri" silsiləsində ən yaxşılardan biridir.[18]

İlk illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xolarq demindən olan Ksantippin oğlu Perikl təxminən e.ə. 494-cü ildə doğuldu[4] o, ata tərəfdən qədim və hörmətli, lakin o qədər də nüfuzlu olmayan Buziq nəslindən,[4] ana tərəfdən isə Alkmeonlardan idi. Onun atası Ksantipp Alkmeon qrupunun başçısı və Afinanın mühüm siyasi və hərbi xadimi idi. Onun anası Aqarista idi.[19] Aqarista Sikion şəhərinin tiranı Klisfenin nəticəsi və digər Alkmeonlardan olan məşhur islahatçısı Klisfenin qardaşı qızı idi.[β][20] Agariste была правнучка тирана Сикионе, Клисфена, и племянница высшего афинский реформатор Клисфен, другой Alcmaeonid. Ksantippin və Aqarifanın iki oğlu (Perikl və Arifron) və adı məlum olmayan bir qızı var idi.

Aristid

Periklin uşaqlığı müxtəlif siyasi qrupların arasındakı mübarizənin kəskinləşdiyi və İran təhlükəsinin sürdüyü E.ə. V əsrin 80-ci illərinə təsadüf edir.[21] Xalq "partiyasının" başçısı Femistoklun ostrakizmləri ilk növbədə Alkmeonlara qarşı yönəlmişdi.[21] E.ə. 486-cı ildə Periklin dayısı Meqakl qovuldu[22]. E.ə. 484-cü ildə isə onun atası ostrakizmə məruz qalmışdı.[22] Bu hadisələr onun qəlbində dərin iz qoydu;[21] yaşlı Periklin ostrakizm qorxusu buradan irəli gəlir.[23] Onun təhsili haqqında çox məlumat yoxdur.[24] Aristokratların o dövrdəki təhsili son dətəcə səthi aparılırdı və hansısa sahəni dərindən öyrənmək nəzərdə tutulmurdu.[24] Plutarx yazırdı ki, ona musiqini Damon və Pifoklid, fəlsəfəni isə Eleyalı Zenon və Klazomenli Anaksaqor öyrədirdi.[25] Lakin bu şəxslər Periklə gənclikdə təhsil verə bilməzdi.[24]

E.ə. 480-ci ildə Periklin atası və dayısı sürgündən vaxtından əvvəl qayıtdı. Aristidin təşəbbüsü ilə Femistokla qarşı üç aristokrat nəsildən – Alkmeon, Filaid və Kerik nəslindən ibarət müxalifət yaradıldı. Bu ittifaqda mühüm rolu Filaid Kimon oynayırdı.[26] Periklin də Kimonun əhatəsinə girdiyini düşünmək olar. Onun hakimiyyət yolundakı əngəllərlə gəncliyi, "lənətlənmiş" olduğuna inanılan Alkmeon nəslindən gəlməsi idi. Həmçinin Perikl ulu babası Pisistrata bənzəyirdi.[23] Bu tiraniyaya nifrət edən vətəndaşların xoşuna gəlmirdi.[23]

Siyasi fəaliyyətin başlanğıcı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

E.ə. 473/E.ə. 472-ci ildə Ksantipp öldü və ya həlak oldu. Alkmeonlar qrupu başçısız qaldı. Perikl gəncliyinə baxmayaraq qrupun başçılığını öz əlinə aldı. Bu zamana kimi o Afina ordusunda xidmət keçmişdi.[27] E.ə. 472-ci ildə Perikl liturgiya ifa edən xoreqlərdən biri idi və bu da ona özünün tanıtmaq üçün imkan verirdi. O, həmçinin öz vəsaiti hesabına Esxilin Farslar faciısini səhnələşdirdi.[28]

Perikl özünü aristokrat Kimonun əksinə, demokratiyaya yönəlmiş siyasətçi kimi tanıtmışdı.[6] Aristokratat mənşəyinə baxmayaraq demokratiya tərəfdarı idi.[6] 60-cı illərdə Kimonla Periklin mübarizəsi başladı. Perikl əvvəlcə ehtiyatı, sonra isə daha da cəsarətlə hərəkət edirdi.[29] Lakin o, hələ ki Afinanaın dəniz qüdrətinin möhkəmlənməsində maraqlı olan Efialtın rəhbərlik etdiyi demokratlar qrupunda isi. E.ə 464/463-cü illərdə onların hər ikisi strateq idi. Perikl bu vəzifəni ilk dəfə tuturdu. Onlar İranın nəzarətində olan Aralıq dənizinin şərq sahillərinə ekspedisiyalar təşkil edirdilər. Sərhəd adalarından sonra onlar heç bir İran gəmisinə təsadüf etmədilər.[30] Bu E.ə 466 və ya 465-ci ildə bağlanmış Kimon sülhünü pozan cəsarətli addım idi. İran şahı I Artakserks bu hadisəyə əhəmiyyət verməməyi qərara aldı. Bu ekspedisiya Periklin poulyarlığını artırdı.[31]

E.ə. 463-cü ildə Kimona qarşı məhkəmə prosesi keçirildi və Perikl onun ittihamçılarından biri kimi çıxış etdi.[32][33][34] Lakin Kimon bəraət aldı.

Kimonun ostrakizmindən Fukididin ostrakizminədək

[redaktə | mənbəni redaktə et]

E.ə. 461-ci ilin yazında Kinom ostrakizmin köməyilə qovuldu və Efialt Areopaq islahatını həyata keçirdi.[35] Tezliklə Efialt naməlum şəraitdə qətlə yetirildi və versiyaların birinə görə bunun təşəbbüskarı Perikl idi.[36][γ] İndi o demokratlar qrupunun qeyd-şərtsiz liderinə çevrildi. Kimonla mübarizə dövründə və 50-ci illərdə perikl Afinanın demoratikləşdirilmsəsini səciyyələndirən bir sıra islahatlar həyata keçirdi.[28] Onların sırasında mistoforiyaların qurulması, zevqitlərin arxonata buraxılması, demlər məhkəməsinin bərpası və vətəndaşlıq qanunu var idi.[7] Bu islahatların təsirində o, zamanla demokrat qrupunun başçısı oldu.[7]

Xarici siyasətdə o, Sparta ilə münasibətlərin kəskinləşdirilməsini xəttinin tərəfdarı kimi çıxıış edirdi.[37] O, e.ə. 457-ci ildə Tanaqra döyüşündə cəsarətlə çarpışdı.[33] Onun bu döyüşdə strateq və ya adı döyüşçü olması tam aydın deyil. Dəqiq məlumdur ki, o, E.ə. 455-ci ildə strateq idi.[38][39] O, böyük eskadra ilə Meqaridadakı Peqa limanından çıxdı və bəzən uğurlu, bəzən uğursuz olan bir neçə əməliyyat keçirdi.[39] Tanqara yaxınlıında məğlubiyyətdən az sonra Perikli sürgündən qaytarmaq təklifi ilə çıxış etdi.[33] Binun səbəbi siyasi hesablardan keçirdi.[33] Kimon Afina ilə İran arasındakı yeni müharibədə faydalı ola bilərdi, çünki afinalılar bu müharibədə o qədər də uğurlu deyildilər. E.ə. 454-cü ildə afina donanması məğlubiyyətə uğradı, quru ekspedisiya ordusu isə Misirdə darmadağın olundu. Peril bundan Delos İttifaqının xəzinəsini Afina Akropoluna köçürmək üçün istifadə etdi.[40]

Kimonun Kitiya mühasirəsi zamanlnda ölümündən sonra aristokrat qrupuna rəhbərliyi onun qohumu Fukidid əlinə aldı.[41] Periklin nüfuzunu sarsıtmaq üçün o, Periklə qarşı sistematik təzyiq həyata keçirən aristokratik heteriyalar.[41][42] Fukidid yalnız zəifləmiş, artıq tamamilə öz qüvvəsini itirmiş sosial qrup olan aristokratiyaya arxalanırdı, Perikl isə bütün polisin maraqlarını təmsil edirdi.[43]

Fukidid heteriyaları yaradır və möhkəmləndirirdi, Perikl isə isə tam tərs metodlardan istifadə edirdi. Plutarx yazırdı:

"Perikl bütün həyat tərzini dəyişdirdi. Bütün şəhərdə onu yalnız bir yolda – Meydan və Şuraya gedən yolda görmək olurdu. O ziyafətlərə dəvətlərdən və bu üsulla olan qısa dostluq münasibətlərindən imtina etmişdi. Belə ki, o öz uzun siyasi karyerası ərzində heç bir dostunun yanına nahar etməyə yollanmadı. Yalnız qohumu Evriptolemin toyu zamanında keçirilən ziyafətdə yerə şərab tökülənə kimi qatılmışdı, şərab tökülən kimi də dərhal stol ətrafından qalxdı.[23]

Perik özünü tamamilə heç bir zaman qanunlardan və dövlət maraqlarından ailəsi və ya dostları üçün vaz keçməyi ağlından belə keçirməyən "ictimai insan" kimi aparırdı.[44] Məhz buna görə də o, heç kimin ağlında hər-hansı bir afinalı ilə onun arasında yaxın münasibətlərin olduğuna dair şübhələrin yaranmaması məqsədilə öz tanışlardan xüsusilə Alkmeonlardan uzaq gəzməyə başladı. Onun dostları meteklər Anaksaqor, Protaqor, Herodot və başqaları oldu.[45] Təxminən elə bu illərdə Perikl Alkmeon olan arvadından boşandı.

Fukidid və Perikl arasında çəkişmə müntəzəm davam edirdi və bunların çoxunda Perikl qalib çıxırdı. Ən çox mübahisə doğuran məsələlərdən biri xarici əlaqələr idi. E.ə. 449-cu ildə afinalılar İranla Kalli sülhü imzaladılar və bununla da yarım əsr davam etmiş yunan-İran müharibələrinə son qoyuldu.

E.ə. 448-ci ildə Afinanın müttəfiqi olan fokidalılar Delfi ələ keçirdilər. Spartalılar qoşunla şəhərə gəldi və Delfi yenidən kahinlərin ixtiyarına verdi. Lakin spartalılar Peloponnesə qayıdan kimi, Fokidaya Periklin başçılığı altındakı Afina qoşunu daxil oldu və Delfi Fokidaya qaytardı. Bununla da İkinci Müqəddəs Müharibə başa çatdı.[46][47] Elə bu dövrdə, Kalli sülhündən sonra Perikl

"… Xalq Şurasının qarşısında təklif verdi ki, istər Asiyada, istər Avropada, böyük və ya kiçik şəhərdə yaşamasından asılı olmayaraq bütün ellinlər Afinadakı ümumi yığıncağa barbarlar tərəfindən yandırılmış yunan məbədləri, anda görə Elladanı xilas etmək məqsədilə verməyə məcbur olduqları qurbanlar və başqa məsələləri müzakirə etmək məqsədilə səlahiyyətli nümayəndələr göndərsin"[48]

Beləliklə Perikl ümumyunan konqresini yoplamağı və orada müharibədən sonrakı quruluşu müzakirə eməyi təklif etdi.[49] Konqress açıq dini rəng daşımalı idi.[49] Əgər bu iş baş tutsaydı, onda Afina Delfi sıxışdıraraq Yunanıstanın dini mərkəzi ola bilərdi. Lakin Spartanın təzyiqinə görə, Konqress baş tutmadı.[48] Onda E.ə. 447-ci ildə Perikl Adinadakı məbədləri bərpa etməyə başladı. Tikintiyə nəzarəti Perikl həyata keçirirdi, baş memar isə Fidi idi.[49]

Afina Akropolu

Akropolun bərpası planı bir neçə onilllik davam etdi və Periklin ölümündən sonra başa çatdı.[50] Ucaldılmış tikilər vahid ansambl təşkil edirdi.[51] Akropola qərb tərəfdən girişdə Propilei – Akropola əzəmətli şəkildə qapı olan üstüqapalı sütünlar inşa edildi[52]. Onlar Mnesiklin başçılığı altında inşa edildi.[53] Meydanda Fidinin əsəri olan Mühafiz Afinanın nəhəng heykəli ucaldıldı.[52] Akrpolun cənub hissəsində Afina məbədi olan Parfenon inşa edildi.[52] Onu memarlar Kallirat və İktin inşa etdi.[53] Parfenon və Propileinin inşası qarşılıqlı olaraq E.ə. 447 və 438-ci illərdə başladı və 431-ci ildə başa çatdı.[52] Akropolun xaricində Hefestin məbədi Teseyon və musiqi müsabiqələrinin keçirildiyi Odeon inşa edildi.[54]

E.ə. 447-ci ildə afinalılar spartalı və beotiyalılar qarşı keçirdikləri Koroneya döyüşündə məğlub oldu.[55] E.ə. 446-cı ildə Delos İttifaqının üzvü olan və Afinanın sərt təzyiqi altında olan Evbeya üsyan etdi. Periklin başçılığıa altındakı Afina ordusu Evbeyaya yollandı və oranın şəhərlərini Simmaxiya tərkibinə qaytardı.[56] Daha sonra Meqara ayrıldı və Peloponnes İttifaqına geri qayıtdı.[55] Attikaya Plistiokantın başçılığında böyük Sparta ordusu daxil oldu. Bu qoşuna nominal olaraq Plistokant, faktiki isə Efor Kleandrid başçılıq edirdi. Plutarxa görə Perikl onunla danışığa girmiş və spartalıların Attikanı tərk etməsi üçün rüşvət vermişdi.[56] Tezliklə Afina ilə Sparta arasında həm də Perikl sülhü adlanan Otuzillik sülh bağlandı. Plutarxa görə Perikl E.ə 445-ci ildən başlayaraq Spartaya rüşvət kimi böyük məbləğdə pul yollayır və bununla da yeni müharibənin başlanmasının qarşısını alırdı.[57]

Kiçik Pelopennes Müharibəsinin bitməsindən sonra daxili siyasi vəziyyət yenidən kəskinləşdi. Fukidid Perikli ittiham etdi ki, o, müttəfiqləri istismar edir və dövlət pullarını yanlış yerə tikinti layihələrini xərcləyir.[58] Lakin Periklin nüfuzu çox güclü idi və Fukidid Afina demosunda onunla nüfuzina görə bərabər deyildi.[58] E.ə. 444 və ya 443-cü ildə[59] Perikl növbəti ostrakizm təşkil etdi və Fukididin qovulmasına nail oldu.[60]

Afinanın başında

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Afina və onun müttəfiqləri e.ə. 431-ci ildə

"…Fukdidin devrilməsi və onun ostrakizm ilə qovulmasından sonra, Perikl on beş il müddətində mütləq, davamlı hakimiyyətə sahib oldu, baxmayaraq ki, strateq vəzifəsi yalnız bir illik verilir."[61]

E.ə. 443-cü ildən başlayaraq Perikl hər il strateq vəzifəsinə yiyələnirdi. Təxminən on beş il müddətində o, Afinanın dəyişilməz lideri idi. Bununla bərabər o həm də, demos tərəfindən hər il seçilən magistartlardan biri idi. Perikl heç bir əalhuiddə səlahiyyət əldə etməmişdi. Strateq vəzifəsi Afinada ən mühüm vəzifə idi, lakin onlar on starteqdən ibarət kollegiyada yığışırdılar. Perikl sadəcə bu strateqlərdən biri idi.[62] Onun böyük nüfuzu şəxsi avtoritettinə əsaslanmışdı.[63]

E.ə. 440-cı illərdə arvadı ilə boşanan Perikl Afina vətəndaşı olmayan Miletli hetera Aspaziya ilə münasibət yaratdı.[64] Prikl və Aspaziyanın oğulları Gənc Perikl oldu, lakin o, da Afina vətəndaşı ola bilməmişdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Perklin oğlu onun xahişi ilə atasının son illərində vətəndaş ola bilmişdi.

Qərb siyasəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Periklin ilk xarici siyasət aksiyası Cənubi İtaliyada Furiya koloniyasının salınması ilə olmuşdur.[41] Bu məsələ Perikllə Fukididin mübarizəsi zamanından gündəmdə idi. Fukidid koloniyanın hansısa polisin üstünlüyü olmadan ümumyunan koloniyası olmasını müdafiə edirdi, lakin Perikl Furiyanı Afina nüfuz dairədsinə aid etmək istəyirdi[65].

Periklin qərb siyasəti Afinanın Siciliya və Cənubi İtaliyada möhkəmlənməsinə yönəlmişdi. 50-ci illərdə afinalılar əvvəlcə Egesta, sonra isə Regiya, Leontian, ehtimal ki, Metopont,[66] və Kampanyada Neapol şəhəri ilə sazişlər imzaladılar. Fukididi qovan Perikl "Furiya layihə"sini öz nəzarəti altına aldı. Furiyanın əsası ehtimal ki, e.ə 443-cü ildə qoyuldu.[67] Lakin dori əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi Furiya tezliklə, Afinanın nəzarətindən çıxdı və daxili hakimiyyət mübarizəsi qızışdı.[68] Belə fikir də vardır ki, Perikl tərəfindən qovulmuş Fukidid Furiyaya gəlmiş və Periklin planlarınən nəticəyə çatmasında heç də kiçik rol oynamamışdır.[62]

Periklin qərb siyasəti e.ə 446-cı ildə bağlanmış Otuzillik sülhə zidd idi.[68] Afina Sparta-Korinf nüfuz dairəsinə təsir etməyə çalışırdı. Bu ilk növbədə afinalıların ticarət rəqabti nəticəsində mövqelərinə zərər dəyən korinfliləri qıcıqlandırırdı.[69]

Samos müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Samos müharibəsi
Samos donanmasına rəhbərlik edən filosof Meliss (Nürnberq xronikası)

Afinanın Perikl zamanında Afina Dəniz İtttifaqındakı müttəfiqlərinə sərt təzyiq etməsi Samos müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu. Samos İttifaqın Afinadan sonrakı ikinci ən nüfuzlu və güclü üzvü idi.[69] Samos imtiyazlı üzvlərdən biri idi: foros ödəmir, birbaşa gəmi düzəldirdi. Bunlardan əlavə adada oliqarxik hakimiyyət mövcud idi.

Samos Miletlə Kiçik Asiyadakı mübahisəli ərazilərə görə müharibə edirdi. Perikl bu mübarizədə Miletin tərəfini tutdu (bir rəvayətə görə bunun səbəbi Periklin miletli metresi Aspaziya idi).[64] Perikl Samosa daxil olaraq oliqarxiyanı yıxdı və demokratiyanı hakim etdi.[70]

Periklin Afinaya qayıtmasından sonra, oliqarxlar Samosa qayıdaraq üsyan etdilər.[70] Həmçinin Vizanti də üsyan etdi. Samos şəhəri mühasirəyə alındı və yalnzı doqquz aydan sonra təslim oldu.[71] Afinalılar samoslulara müdafiə obyektlərini dağıtmaq, gəmiləri təhvil vermək və təzminat ödəməyi əmr etdi.[72] Bundan əlavə Samos imtiyazlı üzvlüyü itirdi və foros ödəməyə başladı. Vizanti də təslim oldu.

Pont ekspedisiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vizantiyə sahib olmaq Afinaya çox vacib idi, çünki Bosfor vasitəsilə Afinaya Qara dəniz sahilindəki ərazilərdən buğda ixal edilirdi. Afinalıların buğdanın istehsal edildiyi Cənubi İtaliya və Misiri ələ keçirmək planları uğursuzluğa düçar olduğundan, Qara dəniz sahilləri buğdanın əldə edilməsi üçün yeganə mənbə idi.[73]

Perikl özü donanma ilə birgə Qara dəniz sahilinə yollanmışdı. Pont ekspedisiyası ehtimal ki, e.ə 437 və 435-ci illər arasında baş tutmuşdu. Bu ekspedisiyanın əsas məqsədlərindən biri də Bosporun yeni padşah sülaləsi Spartokidlərlə dostluq əlaqələri yaratmaq idi. Bu səfər haqqında məlumat yalnız Plutarxda vardır.[74] Ona əsasən Perikl Sinopda və Samsunda olmuş və orada koloniyalar – Sinopda Kleruxiya, Samsunda isə Apoykiyanın əsasını qoymuşdur.[75] Sinopda o, qovulmuş tiran Timesellə mübarizə aparmaq üçün, 13 gəmi qoydu.[74] İqor Surikov təxmin edir ki, Periklin donanması əsas məqsəd olan Şimali Qara dəniz sahilinə, afinalıların buğda əldə etmək yoluna nəzarəti ələ almaq məqsədilə səfər etməli idi.[76]

Bospor padşahlığının paytaxtı Pantikapeyanın qalıqları

Perikl əvvəlcə Qara dənizin qərb və şimal-qərb sahilləri ilə üzürdü. Burada bir neçə yerli polis Afina Dəniz İttifaqına daxil oldu, bu polislərin adları Afina foros siyahılarında mövcuddur.[76] Sonra isə Periklin donanması Kimmeriya Bosporuna daxil oldu, padşah Spartokla dostluq münasibətləri yaratdı və Pantikapeyanın yaxınlığında Afina forpostlarının əsasını qoydu. Tarixçilər bu səfərin nəticəsi barədə yekdil dikrə gələ bilməmçişlər. Pont ekspedisiyasının miqyasını şişirtmək və azaltmaq halları mövcuddur.[77] Ümumi olaraq bu səfərin nəticəsində Afina İttifaqına yeni üzvlər qəbul edildi, forpostların əsası qoyuldu, buğda yolları üzərində nəzarət gücləndirildi və Spartokidlərlə dostluq münasibətləri.[78]

Peloponnes müharibəsinin başlanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Peloponnes müharibəsinin başlanmasına e.ə 430-cu illərdə baş vermiş üç hadisə səbə oldu. E.ə. 433-cü ildə İoniya dənizində yerləşmiş Kerkira adası metropoliyası Korinflə mübarizədə Afinalıları köməyə çağırdı. Afinalılar bu təklifi həvəslə qəbul etdi və kerkiralılar ilə müdafiə sazişi imzaladı.[79] Bu korinflilərin hiddətinə səbəb oldu, onlar bu hadisəni daxili işlərinə burun soxmaq kimi anladılar.

E.ə. 432-ci ildə afinalılar Korinfin Afina Dəniz İttifaqına daxil olan koloniyası Potideyaya metropoliya ilə bütün əlaqələri kəsməyi əmr etdi.[80] Potideyalılar üsyan qaldırdı və ittifaqdan çıxmaq barədə qərara qəbul etdiklərini elan etdilər.[81] Bunun cavabında afinalılar Potideyanı mühasirəyə aldı,[82] bu da Afina ilə Korinfin münasibətlərinin daha da korlanmasına səbəb oldu.[83]

Təxminə o dövrdə Afina e.ə. 446-cı ildə Spartanın tərfinə keçmiş Meqaraya qarşı ağır sanksiyalar tətbiq etdi. Perikl indi qisas almağı qərar aldı və xalq yığıncağı vasitəsilə meqaralılar və Meqara mallarının istər Afinada, istərsə də onun müttəfiqlərinin bazarlarında satışına qadağa qoyan psefsima keçirməyə nail oldu.[84] Meqaranın iqtisadiyyatı tezlikə böhran keçirdi.[85]

Spartada Peloponnes İttifaqının konqressi keçirildi.[86] Orada Afinaya ultimativ tələblər yollamaq və bu tələblər ödənməzsə, hərbi əməliyyatlara başlamaq qərarı qəbul edildi.[87] Bundan sonra Spartanın elçiləri bir neçə dəfə Afinaya gələrək Kerkira ilə ittifaqa son qoymaq, Potideyanın mühasirəsini götürmək və Meqaraya qarşı sanksiyaları ləğv etmək tələblərini irəli sürdülər. Onlar xüsusilə Meqaraya qarşı qəbul edilmiş sanksiyaların ləğvinə çalışırdılar.[88] Perikl spartalıların təzyiqinə təslim olmamağa çağırdı və sərt xətti müdafiə etdi.[88] Onun təklifi ilə Afina xalq yığıncağı Spartanın tələblərini qəti olaraq rədd etdi.[89]

Perikl hesab edirdi ki, Afina Yunanıstanda hegemoniya uğrunda mübarizəyə tam hazırdır.[90] Həmçinin onun mövqeyinə şəxsi və siyasi amillər də təsir edirdi.[90] V əsrin 30-cu illərin sonunda Periklin vəziyyəti bir qədər pisləşmişdi.[91] Demos içərisində onun hakimiyyətinə qarşı etirazlar baş qaldırırdı. Radikal demokrat Kleon get-gedə güclənir və bu əsnada da dayanmadan Periklə hücumlar edirdi.[91]

Periklin əleyhdarları razılığa gələ bilmişdi, lakin zərbəni Periklin özünə endirməyə cəsarətləri çatmamışdı.[92] Bunun əvəzinə onlar Periklə yaxın şəxslərə qarşı bir sıra məhkəmə prosesləri başladılar.[92] Anaksaqor əxlaqsızlıqda ittiham edildi və şəhəri tərk etdi, Fidi naməlum səbəblərdən həbsxanada dünyasını dəyişdi, Aspaziya əxlaqsızlıqla ittiham edilsə də Periklin müraciətinə görə bəraət aldı.[93]

Periklin müharibənin başlanmasını sürətləndirmək qərarı aldı ki, hərbi əməliyyatlar zamanı xalqı sınanmış liderin ətrafında birləşməyə məcbur etsin.[93][94] Peloponnes İttifaqı diplomatik missiyalarının uğursuzluğa düçar olmasından sonra, yeni konqressdə Delfi kahininin köməyini təmin edərək, Afinaya müharibə elan etdi.[94] E.ə. 431-ci ilin yazında fivalılar Afinanın müttəfiqi Plateyaya hücum etdi.[95] Bu hadisə ilə Peloponnes müharibəsi başladı.

Peloponnes müharibəsinin başlanması və Periklin ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
E.ə. 431-ci ildə Peloponnes müharibəsi ərəfəsindəki Qədim Yunanıstanın xəritəsi)

Peloponnes müharibəsi Qədim Yunanıstanın ən uzun çəkən və qanlı konflikti olmuşdur.[96] Müharibəyə Yunanıstanın demək olar ki, bütün dövlətləri daxil oldu, çünki onların bir qismi Afinaya, digər qismi isə Spartaya yaxın idi. Demokratik polislər adətən Afinanın, oliqarxiklər isə Spartanın tərəfində çıxış edirdilər.[96] Lakin bu qaydanın istisnaları da olurdu.[96]

E.ə. 431-ci ilin yayında Sparta padşahı Arxidamın rəhbərlik etdiyi böyük ordu Attikaya daxil oldu və Afinanın ətrafını viran qoymağa başladı. Attikanın bütün kənd əhalisi əvvəlcədən Afinaya, qala divarlarının arxasına köçürülmüşdü. Perikl anlayırdı ki, spartalıların provakasiyalarına uymaq və böyük döyüş keçirmək olmaz.[97] Spartalılar Attikada olduğu müddət ərzində Afinanın 100 gəmidən ibarət eskadrası dənizə çıxmış və Peloponnesin sahilyanı məntəqlərinə gözlənilməz zərbələr endirmək məqsədi ilə, yarımadanın ətrafında dolanmağa başlamışdı. Spartalılar və onların müttəfiqləri böyük döyüşə nail ola bilməyərək payızda geri çəkildilər. Dərhal sonra Afina ordusu Meqaraya daxil olaraq, bütün regionu viran etdi. Müharibənin ilk ilində həlak olmuş döyüşçülərin dəfnində Perikl, Fukididin rəvayətində dövrümüzədək çatmış "Qəbirüstü nitqi"ni söylədi.[98]

E.ə. 430-cu ildə peloponneslilər yenidən Afinaya hücum etdilər. Periklin başçılığı altındakı Afina donanması isə Peloponnesin şərq sahillərinə səfərə çıxmışdı. Afinada başlamış epidemiya Periklin bütün planlarını alt-üst etdi.[10] Afinalıların dini inanclarında epidemiya Alkmeonların lənətinə görə, tanrıların yolladığı növbəti cəza tədbiri kimi göründü.[99] Bu Periklə növbəti hücumlara və onun nüfuzunun tamamilə yox olmasına səbəb oldu. O, vaxtından əvvəl strateq vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.[100] Daha sonra onu maliyyə fırıldaqlarında ittiham etdilər.[93] Perikl yüksək məbləğdə pul cəzasını ödəməyə məcbur oldu.[100][101]

Epidemiyada Periklin atası ilə çoxdan yola getməyən böyük oğlu Ksantipp öldü.[102] Lakin aralarındakı soyuq münasibətə baxmayaraq, oğlunun ölümü Perikl üçün ağır kədər oldu. Daha sonra onun ikinci oğlu Paral öldü. İndi onun qanuni varisi yox idi, buna görə də Perikl xalq məclisi qarşısında Aspaziyadan olan oğlu Gənc Periklin vətəndaşlıq hüquqlarına yiyələnməsi üçün xahiş etdi. Bu xahiş yığıncaq tərəfindən qəbul edildi.

E.ə. 429-cu ildə Perikl yenidən strateq seçildi.[103][104] Lakin bu onun öz günahlarını yuduğuna inanan demosun lütfü idi.[105] Elə həmin il o xəstələndi[106] və payızda öldü. Onun nədən, kədərdən və ya vəbadan öldüyü məlum deyil. Fukidid və Plutarxın fikrincə, Perikldə digər afinalılarda mövcud olan vəba simtomları mövcud deyildi.[106] Plutarx onun ölümü haqqında yazırdı:

"Bu gün burada dəfn etdiyimiz qəhrəmanların şəninə təriflər söyləməyə başlamazdan əvvəl mən şəhərimizi hazırkı əzəmətə yetirmiş quruluş, həyat tərzimizin qanun-qaydaları barədə danışmaq istəyirəm…. Biz öz dövlət quruluşumuz üçün heç bir yadelli qanunları nümunə götürməmişik. Əksinə, biz nədəsə kimlərisə təqlid etməkdənsə özümüz başqaları üçün həmişə örnək olmuşuq. Şəhərimizi bir ovuc şəxs deyil, xalqın böyük əksəriyyəti idarə etdiyinə görə dövlət quruluşumuz xalq idarəçiliyi adlanır. Bizdə şəxsi işlərdə hamı qanunlar əsasında eyni hüquqlardan istifadə edir. Dövlət işlərinə gəldikdə isə, bizdə hər bir kəs yalnız ləyaqətinə görə fəxri dövlət vəzifələrinə irəli sürülür, belə ki, həmin şəxs müəyyən zümrəyə mənsub olduğuna görə deyil, şəxsi fədakarlığına görə nəyləsə fərqlənə bilmişdir. Əgər hər hansı bir insan dövlətə xidmət göstərməyə qadirdirsə, yoxsulluq, əsil-kökün olmaması, yaxud aşağı ictimai hal onun fəxri vəzifə tutmasına mane olmur. Biz dövlətimizdə azad yaşayır və gündəlik həyatımızda qarşılıqlı şübhələrə yol vermirik: qonşumuz öz davranışında şəxsi meyllərinə uyğun hərəkət edirsə, biz ona pis gözlə baxmırıq və öz ziyansız, lakin qan qaralda biləcək narazılığımızı ona bildirmirik. Şəxsi münasibətlərimizdə biz bir-birimizin günahlarından keçsək də, ictimai həyatda qanunları heç vaxt pozmuruq, başlıcası ona görə ki, biz qanunlara hörmətlə yanaşırıq, hakimiyyətə və qanunlara, ələlxüsus da incidilənlərin müdafiəsi üçün qoyulmuş qaydalara, habelə yazıya alınmasalar da, pozulmasını eyib saydığımız qanunlara tabe oluruq……Rəqiblərimiz də öz tərbiyə üsullarına əsasən öz cavanlarının mətanətini lap kiçik yaşlarından sərt intizamın köməyilə möhkəmləndirməyə can atırlar, biz isə sərbəst, bu cür sərtliklərdən azad yaşayır, bununla belə, bizə bərabər olan düşmənə qarşı cəsarətlə mübarizə aparırıq…… Biz gözəlliyə olan meylimizi israfçılığa yol vermədən inkişaf etdirir və elmlərlə mənəvi gücümüzə xələl gətirmədən məşğul oluruq. Var-dövləti biz boş bir lovğalıq xatirinə deyil, ondan faydalı şəkildə istifadə etdiyimizə görə qiymətləndiririk. Bizdə yoxsulluğu etiraf etmək heç kəs üçün rüsvayçılıq sayılmır, lakin biz ən böyük rüsvayçılığı onda görürük ki, insan öz əməyi ilə bu rüsvayçılıqdan qurtulmağa çalışmasın. Bizdə elə adamlar var ki, eyni vaxtda həm öz işləri ilə, həm də ictimai işlərlə məşğul olurlar. Lakin qalan vətəndaşların hər biri öz peşəsi ilə məşğul olsa da, siyasətdən yaxşı baş çıxarırlar. Çünki yalnız biz ictimai fəaliyyətlə məşğul olmayanı qeyrətli vətəndaş deyil, gərəksiz adam sayırıq. Biz heç də düşünmürük ki, açıq müzakirə dövlət işlərinin gedişinə ziyan vura bilər. Əksinə, biz belə hesab edirik ki, hər bir lazımlı qərar lehinə və əleyhinə çıxışların köməyilə qabaqcadan hazırlıq görülməklə qəbul olunmalıdır. Çox az adam siyasətçi ola bilər, lakin siyasətçilərin əməllərinə qiymət verməyə hamının haqqı var. Başqalarından fərqli olaraq biz cəsarət sahibi olmağımıza baxmayaraq, planlarımızı qabaqcadan əsaslı surətdə düşünüb yalnız bundan sonra risq etməyi üstün tuturuq; başqalarında isə nadanlıq ötkəm bir cəsarət, ayıq mülahizə isə qətiyyətsizlik törədir. Yalnız o adamları həqiqi igid saymaq olar ki, onlar dərdin də, sevincin də nə olduğunu yaxşı bilirlər və məhz bunu bildiklərinə görə təhlükələrdən qorxub çəkinmirlər…… Bir sözlə, mən israr edirəm ki, şəhərimiz bütün Ellada üçün bir məktəbdir və güman edirəm ki, bizlərdən hər birimiz ən müxtəlif həyat şəraitlərində öz şəxsi keyfiyyətlərini asanlıq və incəliklə təsdiq edə bilər……Buna görə də mən şəhərimizin şan-şöhrəti barədə bu qədər geniş danışdım. Mən həm də onu göstərmək istəyirdim ki, biz öz mübarizəmizlə bu cür sərvətdən məhrum insanların müdafiə etdiyindən daha böyük bir şeyi müdafiə edirik……Və şəhərimizin əzəmətinə görə fərəhlənərkən unutmayın ki, bu şəhəri şərəf hissindən ilham alan, vətəndaşlıq borcunun nə olduğunu bilən və onu vicdanla yerinə yetirən insanlar yaratmışlar…Bu cür insanları indən belə örnək sayın və bilin ki, xoşbəxtliyi azadlıq, azadlığı isə igidlik doğurur və hərbi təhlükələrin gözünə dik baxın…"
Perikl, Qəbirüstü nitq, E.ə. 431-ci il.

"Perikl ölüm yatağında olanda, onun ətrafında ən yaxşı vətəndaşlar və sağ qalmış dostları toplaşmışdılar. Onlar onun yüksək keyfiyyətləri və siyasi nüfuzu barədə fikir yürüdürdülər, onun rəşadətləri və trofeylərini sayırdılar: onun rəhbərliyi altında vətənin şöhrəti naminə qazanılmış qələbələrin xatirəsinə doqquz trofey ucaldılmışdı. Onlar öz aralarında belə danışır və güman edirdilər ki, Perikl onları eşitmir. Lakin Perikl bütün bunları diqqətlə dinlədi və dedi ki, onun qələbələrinin bu qədər ucaldılmasından təəccüblənir. Çünki, bu qələləbələrdə bəxtin də payı var və ondan əvvəl çox sərkərdə qələbə qazanmışdır. Lakin onun ən əsas xidməti barədə heç kəs danışmır: "Heç bir afinalı mənim üçün qara plaş geyinməyib" dedi.[106][107]"

Şəxsiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarakter və dünyagörüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Perikl rasional düşüncənin qəti tərəfdarlarından idi.[108] O, mövhumatlara inanmır və əlamətləri əqli üsulla izah etməyə çalışaraq onlardan qaçırdı.[109] Perikl eyni zamanda ateist deyil, dindar insan idi.[108] Plutarxa görə, ondakı rasionalistliyi inkişaf etdirən filosof Anaksaqor olmuşdur.[25]

Bu filosofun təsiri altında Periklin gündəlik həyatı da rasionalizm çalarlarına bürünmüşdü.[110] Pluratx yazırdı:

"…gülüş izi olmayan ciddi simalı üz, sakit yeriş, geyimdə sadəlik, nitq zamanı heç nədən asılı olmadan pozulmayan düzgün səs və Periklin buna bənzər xüsusiyyətləri hər kəsdə son dərəcə ciddi təsir buraxırdı. Məsələn, bir dəfə bir həyasız adam onu bütün gün söyüb biabır edirdi; o meydanda bu hərəkətə sükutla dözürdü və eyni zamanda vacib bir məsələni həll edirdi; axşam o evinə getdi, bu adam da onun ardınca gedir və onu ağlasızğmaz təhqirlərə qonaq edirdi. Hava tam qaranlıqlaşan vaxt evə girməzdən qabaq o öz qulluqçusuna şamdanı götürərək bu adamı evinə qədər ötürməyi tapşırdı."[111]

Şəxsi həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Aspaziya

Perikin birinci arvadı dindar, daim tanrılara dua edən Telezippa idi. O, daha əvvəl Kerik nəslindən olan Hipponikin arvadı olmuşdu və ondan Kalli adlı oğlu da olmuşdu.[64] Onun Perikldən iki oğlu – Ksantipp və Paral olmuşdu. "Onlara birgə həyatı daha xoşlarına gəlməyəndə",[64] Perikl onunla boşandı və hətta ona yeni ər də tapdı, uşaqları isə ataları ilə qaldı.

Periklin ikinci "arvadı" Miletdən olan yadelli hetera Aspaziya oldu. Miletli Aspaziya Periklin metresi oldu (o, Afina vətəndaşı olmadığından onunla evlənmək mümkün deyildi, baxmayaraq ki, Perikl ilk arvadı ilə artıq boşanmışdı). Aspaziyadan olan oğlu Gənc Perikl üçün öz çıxardığı qanuna baxmayaraq, strateq istisna kimi Afina vətəndaşlığını ala bilmişdi.[104]

Periklin böyük oğlu Ksantipp Peloponnes müharibəsinin əvvəllərinə yaxın Tisandr adlı birisinin qızı ilə evlənmişdi.[102] Onun atası ilə olan münasibəti zaman keçdikcə tamamilə korlanmışdı: Ksantipp onu simiclikdə ittiham edir, gülüş hədəfinə çevirir və hətta haqqında nalayiq şayiələr də buraxırdı.[102] O, epidemiya zamanı öldü. Eyni vaxtda Perklin bacısı və ortancıl oğlu Paral da öldü. Onun dəfnində Perikli ilk dəfə hönkürtü ilə ağlayan görmüşdülər.[102]

Natiqliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Perik gəncliyindən etibarən xalq yığıncaqları və məhkəmələrdə natiq kimi çıxış edirdi və dərhal natiqlik sənətinin usta bilicisi kimi şöhrət qazanmışdı.[112] Plutarx natiqlik bacarığına görə "Olimpiyalı" adlandırılmış Periklin natiqliyini belə xarakterizə edirdi:

"…O, bütün natiqləri xeyli arxada qoymuşdu. Deyirlər ki, məhz bu səbəbdən ona məlum təxəllüs verilmişdi…Müəllifləri onun adını ciddiyyətlə, bəzən də gülüşlə xatırladıqları o dövrün komediyalarından görünür ki, bu ad ona əsasən söz sənətindəki bacarığına görə verilmişdir. Onların dedikləri kimi, o, xalq qarşısında çıxış etdiyi zaman guruldayır və şimşəklər çaxırdı və dilində qorxunc qüvvə gizlədirdi".[113]

Perikl ritorik dövrə qədərki yunan natiqlərinin ən mühümü idi.[112] O, öz dövrünün natiqləri kimi, əsasən improvizasiyaya etibar edərək öz nitqlərini əvvəlcədən yazmırdı. \periklin heç bir əsəri dövrümüzədək gəlib çatmamışdır.[113] Onun bir neçə nitqini Fukidid əsərlərində göstərir, lakin bu yaddaşdan götürülərək, Fukididin öz fikirlərinin də qarışdığı nitqlərdir.[114]

Onun natiqliyi təhsil səviyyəsindən deyil, öz şəxsi qabiliyyətindən irəli gəlir.[114] Perikl gəncliyində yaxşı təhsil almışdı, lakin zadəgan gənclərin təhsilində natiqlik və siyasət elmləri səthi öyrədilirdi.[24] E.ə. 440-cı illərdə o, sofistlərlə münasibət yaratmışdı, onlar ilk dəfə natiqliyə yüksək diqqət verirdilər və Perikl də onlardan nə isə öyrənə bilərdi.[114]

Siyasi uğurları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Periklin adı yazılmış ostrakon (E.ə. 444–443) Afina muzeyi

Sara Ruden kimi bəzi müasir tədqiqatçılar Perikli populist, demaqoq və şahin adlandırırlar[115] digərləri isə onun xarizmatik liderliyini tərifləyirlər. Plutarxın sözlərinə görə, o Afinada hakimiyyətə gəldikdən sonra "daha əvvəlki adam deyildi və xalqın istəklərinə asanlıqla boyun əymirdi"[116] Plutarx yazmışdı ki, onun siyasi rəqibi Fukidid Sparta padşahı Arxidamdan onların hansının daha yaxşı döyüşçü olduğu sualını aldıqda, qətiyyətlə Periklin daha yaxşı olduğunu bildirmişdi, çünki o, hətta məğlub olanda da, auditoriyanı qələbə çaldığına inandırmağı bacarırdı.[117] Qədim tarixçilərin gözündə pul məsələlərində Perikl tam qüsursuz idi, çünki "pula qarşı zəifliyi olsa da, onun adını qətiyyən korrupsiyada hallandırmaq mümkün deyildi".[61]

Periklin pərəstişkarı olan Fukidid yazırdı ki "Afina demokratiya üsul idarəsi altında lakin əslində birinci vətəndaşının iradəsi ilə idarə edilirdi".[14] Tarixçinin bu qeydindən Periklin inandırıcılıqla, bəzən də manipulyasiya yolu ilə insanları idarə etmək xarizmasını yüksək qiymətləndirdiyi anlaşılır. Fukidid Periklə verilmiş cəzaları qeyd etsə də, ona qarşı ittihamları yazmır, bütün diqqəti yalnız onun şəxsiyyətinə cəmləyir.[14] Digər tərəfdən isə Platon dialoqlarının birində Perikli tənqid edir və deyir ki, "Perikl dövlət yığımlarını gətirməklə afinalıları tənbəl, çoxdanışan və simic etdi".[118] Plutarx Periklin idarəetməsini tənqid edən digərlərindən də söz açır: "bir çoxları deyirlər ki, insanlara dövlət torpağı, maddi yardım və digər xərclər üçün vəsait alaraq israfçılığa yol verdilər və tənbəlləşdilər."[35]

Fukidid iddia edirdi ki, "Perikl insanlara yaltaqlanmır, əksinə onları idarə edir".[14] Onun bu məsələdəki fikri qətidir. Malkolm Makqreqor və Con S. Morrison kimi bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, təklif etdi ki, ola bilsin o, xarizmatik şəxs kimi, insanların maraqlarının müdafiəçisi kimi çıxış edir.[119][120]

Hərbi uğurları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Perikl böyük sərkərdə deyildi.[59] Hərbi sferda o xüsusi heç nə ilə yadda qalmamışdı. Onun ən böyük hərbi uğuru Samosu məğlub etməsi idi. Xislu İona görə o, bu qələbəyə görə " çox təşəxxüs keçirdi: Aqamemnon on ildə bir barbar şəhərini ələ keçirdi, o isə cəmi doqquz aya ən qabaqcıl, ən güclü ioniyalıları ram etdi!"[72] O, daim strateq seçildiyinə görə, sərkərdə olmaq məcbiriyyətində qalırdı. Plutarx Periklin taktikasını belə təsvir edirdi:

"Perikl strateq kimi, daha çox öz ehtiyatlılığı ilə yadda qalırdı: o, təhlükə hiss edəndə və nəticədən yam əmin olmayanda öz xoşu ilə döyüşə girmirdi, Perikl özünün təhlükə altına ataraq böyük uğur qazanmış sərkərdələrə bənzəməyə çalışmır və onlardan nümunə götürmürdü…"[121]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

α. ^ Periklin dəqiq doğum tarixi məlum deyil. O, e.ə 472-ci ildə Farslar əsərini tamaşaya qoyulmasını təşkil etdiyi üçün e.ə. 492 və ya 491-ci illərdən daha əvvəl doğula bilməzdi. Onun Yunan-İran müharibələrində e.ə. 480–479-cu illərdə iştirakına dair qeyd yoxdur, bəzi tarixçilər hesab edirlər ki, o 498-ci ildən əvvəl doğula bilməzdi, lakin bu arqument ex silentio hesab edilərək rədd edilir.[122][123]

β. ^ Plutarx nəticəsi olduğunu yazıb,[53] lakin belə bir fikir var ki, bu xronoloji cəhətdən mümkün deyil və qohumu olmalıdır.[20]

γ. ^ Aristotelə görə, Efialtı Tanaqralı Aristodik qətlə yetirmişdi.[124] Plutarx İdemoneyin Perikli ittiham edən sözlərinə əsərində yer verir, lakin buna inanmır və Periklin xarakterinin buna uyğun gəlmədiyini bildirir.[33]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Аспазия (rus.). // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский Сент-Питерсберг: Брокгауз — Ефрон, 1890. Т. II. С. 299–300.
  2. ↑ 1 2 Любкер Ф. Aspasia (rus.). // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский СПб: Общество классической филологии и педагогики, 1885. С. 169–170.
  3. ↑ Πλούταρχος Βίοι Παράλληλοι, Vitae parallelae (q.yun.).
  4. ↑ 1 2 3 Суриков. s.282
  5. ↑ Суриков. s. 291
  6. ↑ 1 2 3 4 Суриков. s.288
  7. ↑ 1 2 3 Суриков. s.297
  8. ↑ Суриков. s.302
  9. ↑ Суриков. s.318
  10. ↑ 1 2 Суриков. s.347
  11. ↑ 1 2 3 Суриков. s.283
  12. ↑ Pavsani, II, 18, 8
  13. ↑ 1 2 3 4 Суриков. s.269
  14. ↑ 1 2 3 4 Fukidid, II, 65
  15. ↑ 1 2 Суриков. s.271
  16. ↑ Суриков. s.272
  17. ↑ 1 2 3 Суриков. s.273
  18. ↑ 1 2 3 Суриков. s.274
  19. ↑ Plutarx, Perikl, 3
  20. ↑ 1 2 "Pericles". Encyclopaedia Britannica. 2002.
  21. ↑ 1 2 3 Суриков. s.284
  22. ↑ 1 2 Aristotel, Afina Polisi, 22, 4–7
  23. ↑ 1 2 3 4 Plutarx, Perikl, 7
  24. ↑ 1 2 3 4 Суриков. s.292
  25. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 4
  26. ↑ Суриков. s.285
  27. ↑ Бузескул В. П. Перикл. Личность, деятельность, значение. — Л., 1923. s. 20
  28. ↑ 1 2 Суриков. s.287
  29. ↑ Суриков. s.289
  30. ↑ Plutarx, Kimon, 13
  31. ↑ Суриков. s.296
  32. ↑ Aristotel, Afina polisi, 27, 1
  33. ↑ 1 2 3 4 5 Pluratrx, Perikl, 10
  34. ↑ Plutarx, Kimon, 14
  35. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 9
  36. ↑ Lampaslı İdomeney (Plutarx, Perikl, 10)
  37. ↑ Суриков. s.298
  38. ↑ Fukidid, I, 111, 2–3
  39. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 19
  40. ↑ Plutarx, Perikl, 12
  41. ↑ 1 2 3 Plutarx, Perikl, 11
  42. ↑ Суриков. s.301
  43. ↑ Суриков. s.301–302
  44. ↑ Суриков. s.302–303
  45. ↑ Суриков. s.303
  46. ↑ Fukidid, I, 112, 5
  47. ↑ Plutarx, Perikl, 21
  48. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 17
  49. ↑ 1 2 3 Суриков. s.307
  50. ↑ Суриков. s.308
  51. ↑ Бузескул. s. 69
  52. ↑ 1 2 3 4 Бузескул. s. 70
  53. ↑ 1 2 3 Plutarx, Perikl, 13
  54. ↑ Бузескул. s. 71
  55. ↑ 1 2 Fukidid, I, 114
  56. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 22
  57. ↑ Plutarx, Perikl, 23
  58. ↑ 1 2 Суриков. s.314
  59. ↑ 1 2 Суриков. s.315
  60. ↑ Plutarx, Perikl, 14
  61. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 16
  62. ↑ 1 2 Суриков. s.316
  63. ↑ Суриков. s.317
  64. ↑ 1 2 3 4 Plutarx, Perikl, 24
  65. ↑ Суриков. s.323
  66. ↑ Fukidid, VII, 33, 4–5
  67. ↑ Суриков. s.324
  68. ↑ 1 2 Суриков. s.325
  69. ↑ 1 2 Суриков. s.326
  70. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 25
  71. ↑ Plutarx, Perikl, 26–28
  72. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 28
  73. ↑ Суриков. s.329
  74. ↑ 1 2 Plutax, Perikl, 20
  75. ↑ Суриков, 2008
  76. ↑ 1 2 Суриков. s.332
  77. ↑ Суриков. s.333
  78. ↑ Суриков. s.334
  79. ↑ Fukidid, I, 44, 1
  80. ↑ Fukidid, I, 56, 2
  81. ↑ Fukidid, I, 59
  82. ↑ Fukidid, I, 62–65
  83. ↑ Fukidid, I, 66
  84. ↑ Plutarx, Perikl, 30
  85. ↑ Суриков. s.336
  86. ↑ Fukidid, I, 119
  87. ↑ Fukidid, I, 126, 1
  88. ↑ 1 2 Суриков. s.337
  89. ↑ Fukidid, I, 145
  90. ↑ 1 2 Суриков. s.338
  91. ↑ 1 2 Суриков. s.339
  92. ↑ 1 2 Суриков. s.340
  93. ↑ 1 2 3 Plutarx, Perikl, 32
  94. ↑ 1 2 Суриков. s.341
  95. ↑ Fukidid, II, 2–5
  96. ↑ 1 2 3 Суриков. s.342
  97. ↑ Суриков. s.345
  98. ↑ Fukidid, II, 35–46
  99. ↑ Суриков. s.349
  100. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 35
  101. ↑ Fukidid, II, 65, 3
  102. ↑ 1 2 3 4 Plutarx, Perikl, 36
  103. ↑ Fukidid, II, 65, 4
  104. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 37
  105. ↑ Суриков. s.351
  106. ↑ 1 2 3 Plutarx, Perikl, 38
  107. ↑ Yəni matəmə bürünmədi.
  108. ↑ 1 2 Суриков. s.293
  109. ↑ Plutarx, Perikl, 6
  110. ↑ Суриков s. 295
  111. ↑ Plutarx, Perikl, 5
  112. ↑ 1 2 Суриков. s.290
  113. ↑ 1 2 Plutarx, Perikl, 8
  114. ↑ 1 2 3 Суриков. s.291
  115. ↑ S. Ruden, Lysistrata , 80
  116. ↑ Plutarx, Perikl, 15
  117. ↑ "Pericles". Encyclopaedia The Helios. 1952.
  118. ↑ Plato, Gorgias, 515e Arxivləşdirilib 2020-01-08 at the Wayback Machine
  119. ↑ M. F. McGregor, Government in Athens, 122–23.
  120. ↑ J. S. Morrison-A. W. Gomme, Pericles Monarchos, 76–77.
  121. ↑ Plutarx, Perikl, 18
  122. ↑ Fornara-Samons, Athens from Cleisthenes to Pericles, 24–25 Arxivləşdirilib 2019-09-25 at the Wayback Machine
  123. ↑ J. K. Davies, Athenian propertied families, 600–300 BC, 457.
  124. ↑ Aristotel, Afina Konstitutsiyası, 25

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ana mənbələr (Antik Yunan və Romalılar)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İngilis dilində tədqiqatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Aird, Hamish (2004). Pericles: The Rise and Fall of Athenian Democracy. The Rosen Publishing Group. ISBN 0–8239–3828-X.
  • Badian, E. (1987). "The Peace of Callias". "Journal of Hellenic Studies" (The Society for the Promotion of Hellenic Studies) 107: 1–39. DOI:10.2307/630067. JSTOR 630067.
  • Beloch, K. J. (1884). Die Attische Politik seit Perikles . Leipzig (in German).
  • Beloch, K. J. (1893). Griechische Geschichte. Volume II (in German).
  • Blois de, Lukas (1997). An Introduction to the Ancient World. Routledge (UK). ISBN 0-415-12774-2.
  • Buckley, Terry (1996). Aspects of Greek History 750–323 BC. Routledge (UK). ISBN 0-415-09957-9.
  • Butler, Howard (2005). The Story of Athens. Kessinger Publishing. ISBN 1-4179-7092-8.
  • Cawkwell, George (1997). Thucydides and the Peloponnesian War. Routledge (UK). ISBN 0-415-16552-0.
  • Cunningham L. S., Reich J. J. (2005). Culture And Values. Thomson Wadsworth. ISBN 0-534-58228-1.
  • Davis, John Kenyon (1971). Athenian propertied families, 600–300 B. C.. Clarendon Press. ISBN 0-19-814273-0.
  • Delbrück, Hans (1920): History of the Art of War, University of Nebraska Press; Reprint edition, 1990. Translated by Walter, J. Renfroe. Volume 1.
  • Dobson, J. F. (July 1919). "Pericles as an orator". The Greek Orators. London: Methuen. Retrieved 2007–01–12.
  • Encyclopaedic Dictionary The Helios. Volume VIII. article: The Funeral Speech over the Fallen. Volume XV. article: Pericles (in Greek).
  • Ehrenberg, Victor L. (1990). From Solon to Socrates. Routledge (UK). ISBN 0-415-04024-8.
  • Fine, John V. A. (1983). The Ancient Greeks: A critical history. Harvard University Press. ISBN 0-674-03314-0.
  • Fornara Charles W., Loren J. Samons II (1991). Athens from Cleisthenes to Pericles. Berkeley: University of California Press.
  • Gomme, A. W. (A. Andrewes and K. J. Dover). An Historical Commentary on Thucydides (I–V). Oxford University Press (1945–1981). ISBN 0–19–814198-X.
  • Hanson, Victor Davis (2007 (English Edition 2005)). How the Athenians and Spartans fought the Peloponnesian War (translated in Greek by Angelos Philippatos). Athens: * Livanis Editions. ISBN 978-960-14-1495-9.
  • Henri, Madeleine M. (1995). Prisoner of History. Aspasia of Miletus and her Biographical Tradition. Oxford University Press. ISBN 0-19-508712-7.
  • Hornblower, Simon (2002). The Greek World 479–323 BC. Routledge (UK). ISBN 0-415-15344-1.
  • Hurwit, Jeffrey M. (2004). The Acropolis in the Age of Pericles. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82040-5.
  • Just, Roger (1991). Women in Athenian Law and Life. Routledge (UK). ISBN 0-415-05841-4.
  • Kagan, Donald (1996). "Athenian Strategy in the Peloponnesian War". The Making of Strategy: Rules, States and Wars by Williamson Murray, Alvin Bernstein, MacGregor * * Knox. Cambridge University Press. ISBN 0-521-56627-4.
  • Kagan, Donald (1974). The Archidamian War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 0–8014–0889-X.
  • Kagan, Donald (1989). The Outbreak of the Peloponnesian War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 0-8014-9556-3.
  • Kagan, Donald (2003). "War aims and resources (432–431)". The Peloponnesian War. Viking Penguin (Penguin Group). ISBN 0-670-03211-5.
  • Kakridis, Ioannis Th. (1993). Interpretative Comments on the Pericles' Funeral Oration. Estia (in Greek).
  • Katula, Richard A. (2003). "The Origins of Rhetoric". A Synoptic History of Classical Rhetoric by James J. Murphy, Richard A. Katula, Forbes I. Hill, Donovan J. Ochs. Lawrence Erlbaum Associates. ISBN 1-880393-35-2.
  • King, J. D. (2005). Athenian Democracy and EmpirePDF (135 KiB).
  • Knight, D. W. (1970). "Thucydides and the War Strategy of Pericles". Mnemosyne 23 (2): 150–160. DOI:10.1163/156852570X00713.
  • Libourel, Jan M. (October 1971). "The Athenian Disaster in Egypt". "American Journal of Philology" (The Johns Hopkins University Press) 92 (4): 605–615. DOI:10.2307/292666. JSTOR 292666.
  • Loraux, Nicole (2003). "Aspasie, l'étrangère, l'intellectuelle". La Grèce au Féminin (in French). Belles Lettres. ISBN 2-251-38048-5.
  • Mattson, Kevin (1998). Creating a Democratic Public. Penn State Press. ISBN 0-271-01723-6.
  • McGregor, Malcolm F. (1987). "Government in Athens". The Athenians and their Empire. The University of British Columbia Press. ISBN 0-7748-0269-3.
  • Mendelson, Michael (2002). Many Sides: A Protagorean Approach to the Theory, Practice, and Pedagogy of Argument. Springer. ISBN 1-4020-0402-8.
  • Miller, Laura (March 21, 2004). "My Favorite War". The Last Word (The New York Times). Retrieved 2008–06–07.
  • Monoson, Sara (2000). Plato's Democratic Entanglements. Princeton University Press. ISBN 0-691-04366-3.
  • Morrison, J. S.; A. W. Gomme (1950). "Pericles Monarchos". Journal of Hellenic Studies (The Journal of Hellenic Studies, Vol. 70) 70: 76–77. DOI:10.2307/629294. JSTOR 629294.
  • Ober, Josiah (1991). "National Ideology and Strategic Defence of the Population, from Athens to Star Wars". Hegemonic Rivalry: From Thucydides to the Nuclear Age. Westview Pr. ISBN 0-8133-7744-7.
  • Ober, Josiah (1996). The Athenian Revolution. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 0-691-01095-1.
  • Paparrigopoulos, Konstantinos (-Karolidis, Pavlos) (1925), History of the Hellenic Nation (Volume Ab). Eleftheroudakis (in Greek).
  • Platias Athanasios G., Koliopoulos Constantinos (2006). Thucydides on Strategy. Eurasia Publications. ISBN 960-8187-16-8.
  • "Pericles". Oxford Classical Dictionary edited by Simon Hornblower and Antony Spawforth. 1996.
  • "Pericles". Encyclopaedia Britannica. 2002.
  • Podlecki, A. J. (1997). Perikles and His Circle. Routledge (UK). ISBN 0-415-06794-4.
  • Power, Edward J. (1991). A Legacy of Learning. SUNY Press. ISBN 0-7914-0610-5.
  • Rhodes, P. J. (2005). A History of the Classical Greek World. Blackwell Publishing. ISBN 0-631-22564-1.
  • Ruden, Sarah (2003). Lysistrata. Hackett Publishing. ISBN 0-87220-603-3.
  • Samons, Loren J. (2004). "The Peloponnesian War". What's Wrong with Democracy?. Los Angeles, California: University of California Press. ISBN 0-520-23660-2.
  • Sealey, Raphael (1976). "The Peloponnesian War". A History of the Greek City States, 700–338 B. C.. University of California Press. ISBN 0-520-03177-6.
  • Shrimpton, G. (1991). Theopompus The Historian. McGill-Queen's Press — MQUP. ISBN 0-7735-0837-6.
  • Sicking, CMJ (1998). Distant Companions: Selected Papers. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-11054-2.
  • Smith, William (1855). "Death and Character of Pericles". A History of Greece. R. B. Collins.
  • Starr, Chester G. (1991). A History of the Ancient World. Oxford University Press US. ISBN 0-19-506628-6.
  • Ste Croix de, GEM (1955–1956). The Character of the Athenian Empire. Historia III.
  • Ober Josiah, Strauss Barry S. (1990). The Anatomy of Error: Ancient Military Disasters and Their Lessons for Modern Strategists. St Martins Pr. ISBN 0-312-05051-8.
  • Tuplin, Christopher J. (2004). Pontus and the Outside World. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-12154-4.
  • Vlachos, Angelos (1992). Remarks on Thucydides' History of the Peloponnesian War (Α΄-Δ΄). Volume I. Estia (in Greek).
  • Vlachos, Angelos (1974). Thucydides' bias. Estia (in Greek).
  • Wade-Grey, H. T. (July–September 1945). "The Question of Tribute in 449/8 B. C". "Hesperia" (American School of Classical Studies at Athens) 14 (3): 212–229.
  • Wet de, B. X. (1969). "This So-Called Defensive Policy of Pericles". Acta classica 12: 103–119.
  • Yunis, Harvey (1996). Taming Democracy. Cornell University Press. ISBN 0-8014-8358-1.

Rusca

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Арский Ф. Перикл. — М., 1971. — (Жизнь замечательных людей).
  • Бузескул В. П. Перикл. Историко-критический этюд. — Харьков, 1889.
  • Бузескул В. П. Перикл. Личность, деятельность, значение. — Л., 1923.
  • Кравчук А. Перикл и Аспасия. — М.: Наука, 1990. — 268 с. — ISBN 5-02-010002-1
  • Курциус Э. История Древней Греции. — Мн.: Харвест, 2002. — Т. 2. — 416 с. — 3000 экз. — ISBN 985-13-1119-7
  • Новиков С. В., Селиванова Л. Л., Стрелков А. В. История Древней Греции. — М.: АСТ, Астрель, Хранитель, 2006.
  • Строгецкий В. М. Полис и империя в классической Греции. — Н. Новгород, 1991. — С. 35–44.
  • Суриков И. Е. Перикл: человек, давший имя эпохе // Античная Греция : политики в контексте эпохи: время расцвета демократии. — М.:: Наука, 2008. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9

Almanca

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bayer E., Heideking J. Die Chronologie des perikleischen Zeitalters. — Darmstadt, 1975.
  • Ehrenberg V. Soohokles und Perikles. — Munchen, 1956.
  • Gregor J. Perikles: Griechenlands Grosse und Tragik. — Munchen, 1938.
  • Shachermeyr F. Perikles. — Stuttgart, 1969.
  • Shachermeyr F. Religionspolitik und Religiositat bei Perikles. — Wien, 1968.
  • Willrich Н., Perikles, Gött., 1936;

Fransızca

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Chatelet F. Pericles et son siecle. — Paris, 1990.
  • Cloche P. Le siecle de Pericles. — Paris, 1970.
  • Delcourt M. Pericles. — Paris, 1939.
  • Homo L. Pericles: Une experience dedemocratie dirigree. — Paris, 1954.
  • Maffre J.-J. Le siecle de Pericles. — Paris, 1990.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Perikl&oldid=7113447"