York hersoqu

York hersoqu (ing. Duke of York) — Birləşmiş Krallığın monarxial strukturunda olan əsilzadə ünvanlarından biri. XV əsrdən etibarən bu ünvan ənənəvi olaraq, İngiltərə (daha sonra Britaniya) monarxlarının ikinci oğul övladına verilir. Bu ünvan Şotlandiya krallığının monarxial strukturundakı Albani hersoqu ünvanı ilə ekvivalentlik təşkil edir. İngiltərə və Şotlandiya krallıqlarının 1707-ci ildə birləşməsinin ardından bu 2 ünvan bir müddət birlikdə verilsə də, York və Albani hersoqu ünvanı yalnız 3 dəfə yaradıldı.

Ünvan İngiltərə tarixində ümumilikdə 8 dəfə yaradıldı. Hal-hazırda ünvanın sahibi Birləşmiş Krallığın kraliçası II Elizabetin ikinci oğlu Şahzadə Endryudur. Ancaq hersoqun hal-hazırda yalnız 2 qız övladı var və evliliyi 1996-cı ildə xanımından boşanması ilə baş çatmışdır. Bu səbəblə, hersoqun yenidən evlənib oğul övladının dünyaya gəlməməsi halında, York hersoqu ünvanı onun vəfatının ardından yenidən ləğv ediləcək.

İlk verildiyi Edmond Lanqli istisna olmaqla, York hersoqu olan şəxslər ya taxta çıxaraq bu ünvanı səltənətlə birləşdirmiş, ya da oğul varisi olmadan vəfat etmişdir.

Tarixi

Orta əsrlərdə York şimali İngiltərənin əsas şəhəri və 735-ci ildən etibarən York başyepiskopluğunun mərkəzi idi. Yorkşir isə İngiltərənin bölgədəki ən böyük əyaləti idi. York adı isə orta əsrlər dönəmində burada vikinqlər tərəfindən yaradılan kiçik Jorvik krallığının adından qaynaqlanır.

York hersoqu ünvanı ilk dəfə 1385-ci ildə İngiltərə kralı III Eduardın dördüncü oğlu Edmond Lanqliyə verildi. Onun ardından ünvanı alan oğlu Eduard isə 1415-ci ildə Azenkur döyüşündəki ölümünədək ünvanı daşıdı. Onun ölümünün ardından ünvan V Henri tərəfindən edam olunan qardaşı Konisburqlu Riçardın oğlu Yorklu Riçarda verildi. Yorklu Riçardın Gül müharibəsi illərində Veykfild döyüşündə ölümündən sonra ünvan onun böyük oğlu Eduarda keçdi ancaq Eduardın 1461-ci ildə IV Eduard adıyla İngiltərə taxtına keçməsi nəticəsində ünvan səltənətlə birləşdi.

Ünvan ikinci dəfə IV Eduardın ikinci oğlu olan Şahzadə Riçard üçün təsis edilsə də, o, qardaşının taxtdan endirilməsinin ardından London qalasına həbs olundu və əmisi III Riçard tərəfindən 10 yaşında ikən müəmmalı şəkildə qətlə yetirildi.

Ünvan üçüncü dəfə VII Henrinin ikinci oğlu Henri Tüdor üçün təsis edildi. Onun böyük qardaşı Artur Tüdorun 1502-ci ildə ölümü ilə Henri taxtın varisi oldu və 1509-cu ildə VIII Henri adıyla taxta çıxdıqdan sonra York hersoqu ünvanı yenidən səltənətlə birləşdi.

Ünvan dördüncü dəfə I Ceymsin ikinci oğlu Karl Stüart üçün təsis edildi. Onun böyük qardaşı Henri Frederikin 1612-ci ildə ölümü ilə Karl taxtın varisi oldu və 1625-ci ildə I Karl adıyla taxta çıxdıqdan sonra York hersoqu ünvanı yenidən səltənətlə birləşdi.

Ünvan beşinci dəfə I Karlın ikinci oğlu Ceyms Stüart üçün təsis edildi. Hal-hazırda ABŞ-də yeləşən Nyu-York şəhəri də məhz onun şərəfinə adlandırılmışdır. Böyük qardaşı II Karlın geridə varis buraxmadan vəfatının ardından II Ceyms adıyla taxta çıxdıqdan sonra York hersoqu ünvanı yenidən səltənətlə birləşdi.

XVIII əsr ərzində İngiltərə və Şotlandiya krallıqlarının birləşməsinin ardından York və Albani hersoqu ünvanları birləşdirildi və bu ünvanlar cüt halında 3 dəfə təsis edildi. Bu ünvanların cüt halındakı ilk sahibi I Corcun kiçik qardaşı Ernest Avqust oldu. Ancaq o, yepiskop olaraq fəaliyyət göstərirdi və övladı yox idi. Onun vəfatının ardından qoşa ünvanlar III Corcun kiçik qardaşı Şahzadə Eduarda təsis edildi. Ancaq o da heç vaxt evlənmədi və geridə varis buraxmadan vəfat etdi. Bu ünvanların qoşa halında üçüncü və son sahibi isə III Corcun ikinci oğlu Frederik Avqust oldu. O, Britaniya ordusunda komandir olaraq xidmət göstərdi və bir çox mənbədə "Yorkun Böyük Hersoqu" olaraq anılır. Buna baxmayaraq o da geridə varis buraxmadan vəfat etdi.

Bundan sonrakı illərdə ünvan yenidən tək halda təsis edildi. York hersoqu ünvanının yeddinci sahibi gələcəkdə VII Eduard adıyla taxta çıxan şahzadə Eduardın ikinci oğlu Corc oldu. Ancaq o da V Corc adıyla taxta çıxdı və beləcə ünvan yenidən səltənətlə birləşmiş oldu.

Ardından York hersoqu ünvanı V Corcun ikinci oğlu və gələcəkdəki kral VIII Eduardın kiçik qardaşı Şahzadə Albert üçün təsis edildi. Ancaq qardaşının taxtdan anidən çəkilməsi ilə Albert VI Corc adıyla taxta çıxdı və beləcə ünvan yenidən səltənətlə birləşmiş oldu.

Ünvan səkkizinci və hələ ki, sonuncu dəfə II Elizabetin ikinci oğlu Şahzadə Endryu üçün təsis edildi. Hal-hazırda hersoqun yalnız 2 qızı var və yenidən evlənib oğul övladının dünyaya gəlməməsi halında, York hersoqu ünvanı onun vəfatının ardından yenidən ləğv ediləcək.

York hersoqları

Birinci təsisi (1385-1415) (1425-1461)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Edmond Lanqli (York ailəsinin banisi) 1385–1402	142x142px	5 iyun 1341 - 1 avqust 1402	Kastilyalı İzabella Hollandiyalı Yuanna	İngiltərə kralı III Eduard Enolu Filipa
Yorklu Eduard (2. York hersoqu) 1402–1415	162x162px	1373 - 25 oktyabr 1415	Filipa Mohun	Edmond Lanqli Kastilyalı İzabella
Yorklu Eduardın vəfatı və qardaşı Konisburqlu Riçardın edamından sonra hersoqluq bir müddət boş qaldı. Ancaq Yorklu Riçardın VI Henri tərəfindən bağışlanmasının ardından ünvan yenidən təsis olundu.
Yorklu Riçard (3. York hersoqu) 1415–1460	205x205px	21 sentyabr 1411 - 30 dekabr 1460	Sesilya Nevil	Konisburqlu Riçard Anna Mortimer
Eduard Plantagenet (4. York hersoqu) 1460–1461	139x139px	28 aprel 1442 - 9 aprel 1483	Elizabet Vudvil	Yorklu Riçard Sesilya Nevil
Eduard Plantagenet 1461-ci ildə IV Eduard adıyla taxta çıxdı və bütün ünvanları səltənətlə birləşdi.

İkinci təsisi (1474-1483)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Şrusberili Riçard (5. York hersoqu) 1474–1483		17 avqust 1473 - 1483	Anna Moubrey	İngiltərə kralı IV Eduard Elizabet Vudvil

Üçüncü təsisi (1494-1509)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Henri Tüdor (6. York hersoqu) 1494-1509		28 iyun 1491 - 28 yanvar 1547	Araqonlu Ketrin Anna Boleyn Ceyn Seymur Klevezli Anna Ketrin Hauerd Ketrin Parr	İngiltərə kralı VII Henri Yorklu Elizabet
Henri Tüdor 1509-cu ildə VIII Henri adıyla taxta çıxdı və bütün ünvanları səltənətlə birləşdi.

Dördüncü təsisi (1605-1625)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Karl Stüart (7. York hersoqu) 1605-1625		19 noyabr 1600 - 30 yanvar 1649	Henretta Mariya	İngiltərə kralı I Ceyms Danimarkalı Anna
Karl Stüart 1625-ci ildə I Karl adıyla taxta çıxdı və bütün ünvanları səltənətlə birləşdi.

Beşinci təsisi (1633/1644-1685)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Ceyms Stüart (8. York hersoqu) 1633/1644-1685		14 oktyabr 1633 - 16 sentyabr 1701	Anna Hayd Modenalı Mariya	İngiltərə kralı I Karl Henretta Mariya
Ceyms Stüart doğuşdan York hersoqu idi ancaq bu ünvan rəsmi olaraq 1644-cü ildə ona təsis edildi. 1685-ci ildə II Ceyms adıyla taxta çıxdı və bütün ünvanları səltənətlə birləşdi.

Altıncı təsisi (1892-1910)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Şahzadə Corc (9. York hersoqu) 1892-1910		3 iyun 1865 - 20 yanvar 1936	Mariya Tek	İngiltərə kralı VII Eduard Danimarkalı Aleksandra
Şahzadə Corc 1910-cu ildə V Corc adıyla taxta çıxdı və bütün ünvanları səltənətlə birləşdi.

Yeddinci təsisi (1920-1936)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Şahzadə Albert (10. York hersoqu) 1920-1936		14 dekabr 1895 - 6 fevral 1952	Yelizaveta Bouz-Layon	İngiltərə kralı V Corc Mariya Tek
Şahzadə Albert 1936-cı ildə VI Corc adıyla taxta çıxdı və bütün ünvanları səltənətlə birləşdi.

Səkkizinci təsisi (1986-davam edir)

Hersoq	Şəkil	Doğum-ölüm tarixi	Evlilik	Valideynləri
Şahzadə Endryu (11. York hersoqu) 1986-davam edir		19 fevral 1960	Sara Marqarita Ferqson	İngiltərə kraliçası II Elizabet Filip Mauntbetten

Mənbə

• Scarisbrick, J. J. (1997). Henry VIII (2nd ed.). Yale University Press. ISBN 0300071582.
• Gregg, Pauline (1981), King Charles I, London: Dent
• Callow, John, The Making of King James II: The Formative Years of a King, Sutton Publishing, Ltd, Stroud, Gloucestershire, 2000. Page