Нигеҙ (химия) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Нигеҙ''' — протон (Брёнстед нигеҙе <span class="noprint" title="#Основание в теории Брёнстеда — Лоури" contenteditable="false">[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]</span><span class="noprint" title="#Основание в теории Брёнстеда — Лоури" contenteditable="false"></span>) йә башҡа химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигеҙе <span class="noprint" title="#Основание в теории Льюиса" contenteditable="false">[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]</span><span class="noprint" title="#Основание в теории Льюиса" contenteditable="false"></span>) менән<ref>{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}</ref> ковалент бәйләнеш барлыҡҡа килтерә торған химик берләшмә. Нигеҙ тигән һүҙҙең тар мәғәнәһендә нигеҙ гидроксидтары төшөнсәһе ята; нигеҙ гидроксидтары — һыулы иретмәләрҙә диссоциацияланған саҡта аниондарҙың бер генә төрө — OH<sup>−  </sup><ref>{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}</ref> гидроксид иондары ғына ысҡына торған  ҡатмарлы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигеҙ төшөнсәһе XVII быуатта барлыҡҡа килә, уны  беренсе тапҡыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда индерә. Руэль билдәләүенсә, ул ваҡыттарҙа  оса торған шыйыҡсалар тип йөрөтөлгән кислота<nowiki/>лар (мәҫәлән, һеркә йәки тоҙ кислотаһы) билдәле бер матдәләр менән ҡушылғанда ғына кристаллы тоҙҙарға әйләнә. Руэль был матдәләрҙең  ҡаты формалағы тоҙҙар яһалыуы өсөн  "нигеҙ" булып хеҙмәт итеүен самалай<ref>William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006</ref>.

Кислоталар һәм нигеҙҙәр өсөн берҙәм теория тәү тапҡыр 1887 йылда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафынан тәҡдим ителә. Үҙ теорияһы сиктәрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияланғанда H<sup>+</sup> протоны яһала торған матдә, ә нигеҙҙе диссоциацияланғанда  OH<sup>−</sup><ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref> гидроксид иондарын бирә торған матдә тип билдәләй. Әммә Аррениус теорияһының етешһеҙлектәре лә була, мәҫәлән, ул кислота-нигеҙ тигеҙлегенә иретмәнең тәьҫир итеүен иҫәпкә алмай, йәнә был теория  һыу иретмәһе булмаған иретмәләргә ҡарата ҡулланыла алмай<ref name="Золотов">{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}</ref>.

1924 йылда Э. Франклин сольвент теорияһын эшләй, унда нигеҙ диссоциация ваҡытында иретмә диссоциацияланғанда барлыҡҡа килгән аниондарҙың һанын арттырыусы берләшмә тип билдәләнә<ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref>.

== Хәҙерге заман билдәләмәһе ==
1923 йылдан нигеҙҙе  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары сиктәрендә ҡарай башлайҙар, ул теориялар әле лә киң ҡулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теорияһында нигеҙ ===
 1923 йылда дат ғалимы Й. Брёнстед һәм инглиз ғалимы Т. Лоури бер-береһенә бәйһеҙ рәүештә тәҡдим иткән кислоталарҙың һәм нигеҙҙәрҙең протон теорияһында протонды кислотанан ысҡындырып алырға һәләтле берләшмә йәки ион Брёнстед нигеҙе  тип атала<ref>{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}</ref>. Йәғни Брёнстед кислотаһы  протондар доноры булып тора, ә кислота менән нигеҙҙең үҙ-ара тәьҫир итешеүе протонды тапшырыуҙан ғибәрәт. В Брёнстед нигеҙе кислота (мәҫәлән, һыу) менән  реакцияға ингән саҡта, нигеҙ  BH<sup>+ </sup>бәйле кислотаһына әйләнә, ә кислота бәйле нигеҙ булып китә<ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref>:

<math>\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.</math>

=== Льюис теорияһында нигеҙ ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотаһы ('''А''') Льюис нигеҙенең ('''В''') электрон парының акцепторы, йәғни ҡабул итеүсе яғы, булып тора  һәм уның менән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 йылда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәҡдим иткән электрон теорияһына ярашлы, нигеҙ — Льюис кислотаһы менән бәйләнеш хасил итеү өсөн электрон парын бирергә һәләтле матдә<ref>{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}</ref>.  R<sub>3</sub>N аминдары, ROH спирттары, ROR ябай эфирҙары,  RSH тиолдары, RSR тиоэфирҙары, аниондар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигеҙҙәре була ала<ref name="Сорос">{{Мәҡәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}</ref>. Реакцияла ҡатнашыусы электрон пары урынлашҡан орбиталгә бәйле Льюис нигеҙҙәре ''n''-, σ-  йәки π-типтарға бүленә;  был типтар өсөн электрон парҙары ярашлы рәүештә  σ- һәм π-орбиталдәрҙә урынлаша<ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref>.

 Льюис менән Брёнстед — Лоури теорияларында нигеҙҙәр төшөнсәһе тап килә: икеһендә лә нигеҙҙәр электрон парын бәйләнеш хасил итеү өсөн тапшыра. Ә улар араһындағы айырма был электрон парының нимәгә тотонолоуынан ғына ғибәрәт. Брёнстед нигеҙҙәре уның иҫәбенә протон менән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигеҙҙәре ундай бәйләнеште буш орбитале булған теләһә ҡайһы киҫәксәләр менән хасил итә. Шулай итеп, был теориялар араһындағы мөһим айырма нигеҙ төшөнсәһенә түгел, ә кислотаға ҡағыла<ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref><ref name="Сорос"/>.

<math>\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}</math>

<math>\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}</math>

Льюис теорияһы нигеҙҙәрҙең Льюис кислоталары менән реакцияға инеү һәләтенә һан баһаһы биреүҙе күҙҙә тотмай. Ләкин сифат баһаһы өсөн Пирсондың ҡаты һәм йомшаҡ кислоталар һәм нигеҙҙәр принцибы (ҠЙКН принцибы)  киң ҡулланыла; уға ярашлы, ҡаты кислоталар — ҡаты нигеҙҙәр менән, ә йомшаҡ кислоталар йомшаҡ нигеҙҙәр менән реакцияға инеүгә өҫтөнлөк бирә. Пирсон буйынса, нигеҙҙәрҙең донор үҙәгенә түбән полярлашыу һәм юғары электр кирелеге хас булһа, улар  '''ҡаты нигеҙҙәр''' булып тора<ref>{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}</ref><span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0">[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[10]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0"></span>. Ә  юғары полярлашыусан һәм түбән электр кирелекле булған донор киҫәксәләре '''йомшаҡ нигеҙҙәр''' була<span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1">[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[10]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1"></span>. Ҡаты һәм йомшаҡ кислоталар ҙа ҡаты һәм йомшаҡ нигеҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәргә эйә, айырма уларҙың донор түгел, акцептор киҫәксә булыуынан ғына ғибәрәт<ref>{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}</ref>.
{| class="wide" style="margin-bottom: 10px;"
|+Нигеҙҙәрҙе һәм кислоталарҙы ҠЙКН принцибы буйынса классификациялау <ref name="Сорос"/><span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0">[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[12]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0"></span>

!Ҡаты нигеҙҙәр
!Аралыҡтағы нигеҙҙәр
!Йомшаҡ нигеҙҙәр
|-
|OH<sup>−</sup>, RO<sup>−</sup>, F<sup>−</sup>, Cl<sup>−</sup>, RCOO<sup>−</sup>, NO<sub>3</sub><sup>−</sup>, NH<sub>3</sub>, RNH<sub>2</sub>, H<sub>2</sub>О, ROH, SO<sub>4</sub><sup>2−</sup>, CO<sub>3</sub><sup>2−</sup>, R<sub>2</sub>O, NR<sub>2</sub><sup>−</sup>, NH<sub>2</sub><sup>−</sup>
|Br<sup>−</sup>, C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>NH<sub>2</sub>, NO<sub>2</sub><sup>−</sup>, C<sub>5</sub>H<sub>5</sub>N
|RS<sup>−</sup>, RSH, I<sup>−</sup>, <br>
H<sup>−</sup>, R<sub>3</sub>C<sup>−</sup>, алкендар, C<sub>6</sub>H<sub>6</sub>, R<sub>3</sub>P, (RO)<sub>3</sub>P
|-
!Ҡаты кислоталар
!Аралыҡтағы кислоталар
!Йомшаҡ<br>
кислоталар
|-
| style="width:33%" |H<sup>+</sup>, Li<sup>+</sup>, Na<sup>+</sup>, K<sup>+</sup>, Mg<sup>2+</sup>, Ca<sup>2+</sup>, Al<sup>3+</sup>, Cr<sup>3+</sup>, Fe<sup>3+</sup>, BF<sub>3</sub>, B(OR)<sub>3</sub>, AlR<sub>3</sub>, AlCl<sub>3</sub>, SO<sub>3</sub>, BF<sub>3</sub>, RCO<sup>+</sup>, CO<sub>2</sub>, RSO<sub>2</sub><sup>+</sup>
| style="width:33%" |Cu<sup>2+</sup>, Fe<sup>2+</sup>, Zn<sup>2+</sup>, SO<sub>2</sub>, R<sub>3</sub>C<sup>+</sup>, C<sub>6</sub>H<sub>5</sub><sup>+</sup>, NO<sup>+</sup>
|Ag<sup>+</sup>, Cu<sup>+</sup>, Hg<sup>2+</sup>, RS<sup>+</sup>, I<sup>+</sup>, Br<sup>+</sup>, Pb<sup>2+</sup>, BH<sub>3</sub>, карбендар
|}
ҠЙКН баһаламаһының һанлы параметрҙары юҡ, ләкин Льюис нигеҙҙәрен, уларҙың Льюисса нигеҙлеген иҫәпкә алып, яҡынса булһа ла рәттәргә теҙеп ҡуйырға мөмкин. Мәҫәлән, нигеҙҙәрҙең йомшаҡлығы түбәндәге рәттәрҙә кәмей бара<ref name="Сорос"/>:

<math>\mathsf{I^- > Br^- > Cl^- > F^-},</math>

<math>\mathsf{CH_3^- > NH_2^- > OH^- > F^-}.</math>

=== Усановичтың дөйөм теорияһында нигеҙ ===
1939 йылда М. И. Усанович тарафынан сығарылған кислоталар һәм нигеҙҙәрҙең дөйөм теорияһында нигеҙ аниондарҙы (йәки электрондарҙы)  биреүсе, катиондарҙы алыусы матдә тип билдәләнә. Шулай итеп, Усановичтың нигеҙ төшөнсәһенә Брёнстед нигеҙҙәре лә, Льюис нигеҙҙәре лә, йәнә тәү хәленә ҡайтарғыстар ҙа инә<ref name="Золотов"/>. Бынан тыш, Усанович теорияһында нигеҙ булыу йәки кислота булыу төшөнсәһе матдәнең уның үҙенә түгел, ә уны  реакцияға ылыҡтырған партнёрына бәйле функцияһы тип ҡарала<ref>{{Мәҡәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}</ref>.

== Нигеҙҙәрҙең көсө ==

=== Нигеҙҙәрҙең көсөн һандарҙа тасуирлау ===
Брёнстед — Лоури теорияһы нигеҙҙәрҙең көсөн, йәғни уларҙың кислоталарҙан протондарҙы ысҡындырыу һәләтен, һандар менән баһалау мөмкинлеген бирә. Быны нигеҙлек константаһы булып торған ''K<sub>b</sub>''  — нигеҙҙең кислота сифатында файҙаланылған һыу менән реакцияһының тигеҙләнеш константаһы — ярҙамында эшләйҙәр. Нигеҙлек константаһы ни тиклем юғарыраҡ булһа,  нигеҙҙең көсө һәм уның протонды ысҡындырып алыу һәләте лә  шул тиклем ҙурыраҡ була<ref name="Сорос"/>. Йыш ҡына нигеҙлек константаһын p''K<sub>b </sub>''тигән нигеҙлек константаһы күрһәткесе рәүешендә сағылдыралар. Мәҫәлән, Брёнстед нигеҙе булып торған аммиак өсөн уны ошолай итеп яҙырға була<ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref><ref name="Рабинович">{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}</ref>:

<math>\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}</math>

<math>K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};</math>

<math>\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.</math>

Күп нигеҙле нигеҙҙәр өсөн диссоциация константаларының бер нисә ҡиммәте  ''K<sub>b1</sub>'', ''K<sub>b2</sub>''  һ. б. ҡулланыла. Мәҫәлән, фосфат-ион өс тапҡыр протонлана ала:

<math>\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};</math>

<math>\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};</math>

<math>\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.</math>

Нигеҙҙең көсөн уға бәйле кислотаның кислоталылыҡ константаһы  ''K<sub>a</sub>'' (BH<sup>+</sup>) менән дә тасуирлап була<ref name="Сорос"/>.

<math>K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};</math>

<math>{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};</math>

<math>{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14</math>

Һуңғы тигеҙләмәнән күренеүенсә, нигеҙгә бәйле кислотаның кислоталылығы ни тиклем түбән булһа, был нигеҙҙең көсө лә шул тиклем юғарыраҡ.  Мәҫәлән, һыу көсһөҙ кислота булып тора һәм, протонды ысҡындырғас,  көслө нигеҙгә — гидроксид-ион OH<sup>−</sup><ref name="Сорос"/> нигеҙенә — әйләнә.

{{начало скрытого блока
 |Заголовок = Һыу өҫтәлгән һыулы иретмәләрҙә ҡайһы бер нигеҙҙәрҙең p''K<sub>b</sub>'' һәм уларҙың бәйле кислоталарының p''K<sub>a</sub>''<ref name="ХЭ">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}</ref>
 |Фон_заголовка = #EFEFEF
}}
{| class="wide"

! Нигеҙ формулаһы 
! Бәйле кислота формулаһы 
! p''K<sub>b</sub>'' 
! p''K<sub>a</sub>'' (BH<sup>+</sup>) 
! Нигеҙ формулаһы 
! Бәйле кислота формулаһы 
! p''K<sub>b</sub>'' 
! p''K<sub>a</sub>'' (BH<sup>+</sup>)
|-
| ClO<sub>4</sub><sup>−</sup> 
| HClO<sub>4</sub> 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO<sub>4</sub><sup>2−</sup> 
| H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>−</sup> 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO<sub>4</sub><sup>−</sup> 
| H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO<sup>−</sup> 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H<sub>2</sub>O 
| H<sub>3</sub>O<sup>+</sup> 
| 15,74 
| −1,74 
| H<sub>2</sub>BO<sub>3</sub><sup>−</sup> 
| H<sub>3</sub>BO<sub>3</sub> 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO<sub>3</sub><sup>−</sup> 
| HNO<sub>3</sub> 
| 15,32 
| −1,32 
| NH<sub>3</sub> 
| NH<sub>4</sub><sup>+</sup> 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO<sup>−</sup> 
| (COOH)<sub>2</sub> 
| 12,74 
| 1,26 
| CN<sup>−</sup> 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO<sub>3</sub><sup>−</sup> 
| H<sub>2</sub>SO<sub>3</sub> 
| 12,08 
| 1,92 
| CO<sub>3</sub><sup>2−</sup> 
| HCO<sub>3</sub><sup>−</sup> 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO<sub>4</sub><sup>2−</sup> 
| HSO<sub>4</sub><sup>−</sup> 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO<sup>−</sup> 
| H<sub>2</sub>O<sub>2</sub> 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>−</sup> 
| H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub> 
| 11,88 
| 2,12 
| PO<sub>4</sub><sup>3−</sup> 
| HPO<sub>4</sub><sup>2−</sup> 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F<sup>−</sup> 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH<sup>−</sup> 
| H<sub>2</sub>O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO<sub>2</sub><sup>−</sup> 
| HNO<sub>2</sub> 
| 10,65 
| 3,35 
| NH<sub>2</sub><sup>−</sup> 
| NH<sub>3</sub> (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH<sub>3</sub>COO<sup>−</sup> 
| CH<sub>3</sub>COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H<sup>−</sup> 
| H<sub>2</sub> 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH<sup>−</sup> 
| H<sub>2</sub>S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH<sub>3</sub><sup>−</sup> 
| СH<sub>4</sub> 
| ~−44 
| ~58
|}
{{конец скрытого блока}}

=== Иреткестең йоғонтоһо ===
Кислота-нигеҙ тигеҙлегенә иреткес ҙур йоғонто яһай. Атап әйткәндә, һыулы иретмәләр өсөн шул асыҡлана: нигеҙлек константаһы p''K<sub>b</sub>'' < 0 булған нигеҙҙәр бер төрлө үҙенсәлектәргә эйә була (мәҫәлән, иретмәләрҙең pH'ы), сөнки бындай нигеҙҙәр һыуҙа тулыһынса OH<sup>− </sup>гидроксид-ионына әйләнә,  ул иһә иретмәлә берҙән-бер нигеҙ булып тора. Әйтәйек,  p''K<sub>b</sub>'' < 0 хас булған бөтә нигеҙҙәр (NaNH<sub>2</sub> натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) һыулы иретмәләрҙә, көсө буйынса үҙ-ара тигеҙләшеп, гидроксид-иондарҙың тиң һанын бирә. Был күренеш <span>'''иреткестең бер ишләтеү эффекты '''тигән исем алған. </span>Ошо рәүешле, һыулы иретмәләрҙә  p''K<sub>b</sub>'' > 14  булған көсһөҙ нигеҙҙәр ҙә көсө буйынса тигеҙләшә<ref name="Реутов">{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}</ref><ref name="Третьяков">{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}</ref>.

 p''K<sub>b</sub>'' константаһы 0-дән 14-кә тиклем булған нигеҙҙәр һыуҙа өлөшләтә протонланалар һәм бәйле кислота менән тигеҙләшәләр, ә уларҙың иретмәләге үҙенсәлектәре  p''K<sub>b</sub>'' ҡиммәтенә буйһона. Был осраҡта '''иретмәнең айырмалылатыу эффекты''' тураһында һүҙ бара. Нигеҙҙәр көсө буйынса айырыла торған p''K<sub>b</sub>'' интервалы иреткестең автопротолизы константаһы күрһәткесенә тиң. Төрлө иреткестәр өсөн был интервалдың оҙонлоғо ла төрлө (һыу өсөн 14, этанол өсөн 19, аммиак өсөн 33 һ.б.), шуға ярашлы, улар өсөн айырмалыланған һәм бер иш булған нигеҙҙәр тупланмаһы ла төрлө{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Сағыу кислоталылыҡ үҙенсәлектәренә эйә булған иреткестәрҙә бөтә нигеҙҙәр ҙә көсәйә төшә һәм нигеҙҙәрҙең күпселеге көс буйынса айырмаһыҙға әүерелә. Мәҫәлән, һеркә кислотаһы билдәле нигеҙҙәрҙең күбеһен көс буйынса үҙенең бәйле нигеҙе —  CH<sub>3</sub>COO<sup>−</sup> ацетат-ионы менән тигеҙләштерә. Нигеҙ иреткестәр (аммиак), киреһенсә,  нигеҙҙәр өсөн айырмалылатыу хеҙмәтен үтәй<ref name="Танганов">{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}</ref>.

=== Нигеҙҙең төҙөлөшөнөң йоғонтоһо ===
Органик  һәм органик булмаған нигеҙҙәрҙең сағыштырма көсөн билдәләй торған һәм уларҙың төҙөлөшө менән бәйле булған  шарттар бар. Йыш ҡына уларҙың бер нисәһе бер юлы эш итә, шуға уларҙың бергәләп ниндәй йоғонто яһарын алдан самалап булмай. Түбәндәге шарттар иң мөһимдәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (ҡыр эффекты). Нигеҙҙең электрон парының ысҡыныу һәләте артҡанда уның көсө лә арта. Ошо сәбәпле нигеҙгә электрон биреүселәрҙе индереү уларға төп үҙенсәлектәрен күрһәтеү мөмкинлеген бирә. Мәҫәлән, аммиак молекулаһына алкиль урынбаҫарҙар индереү аммиактың үҙенә ҡарағанда ла көслөрәк нигеҙҙәр хасил итә<ref name="Сайкс">{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}</ref>. Киреһенсә, молекулаға акцептор урынбаҫарҙар индереү нигеҙҙең көсөн кәметә<ref name="Сорос"/>.
{| align="center" class="standard" style="text-align:center" width="75%"
|+Аммиак һәм иң ябай аминдар өсөн нигеҙлек константаһы p''K<sub>b</sub>'' <ref name="Сайкс"/>

!Аммиак<br>
NH<sub>3</sub> 
!Метиламин<br>
CH<sub>3</sub>NH<sub>2</sub> 
! Этиламин<br>
C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>NH<sub>2</sub> 
! Диметиламин<br>
(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>NH 
! Диэтиламин<br>
(C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>)<sub>2</sub>NH 
! Триметиламин<br>
(CH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>N 
! Триэтиламин<br>
(C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>)<sub>3</sub>N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20<ref group="К" name="TA">С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.</ref>
|3,12<ref group="К" name="TA">С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.</ref>
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон биреүсе һәм электрон алыусылар нигеҙҙең көсөнә бәйлелек системаһы аша ыңғай йәки кире тәьҫир яһай. Бындай осраҡта мезомер эффекты тураһында һүҙ бара. Был эффекттың эҙемтәләре индуктив эффект эҙемтәләренә оҡшаш: уларҙың эш итеү механизмы ғына айырыла. Әйтәйек, ''пара''-нитроанилин  нитротөркөмдөң акцепторлыҡ тәьҫире арҡаһында анилинға ҡарағанда көсһөҙөрәк нигеҙ була (p''K<sub>b</sub>'' ярашлы рәүештә 12,89 һәм 9,40), сөнки  нитротөркөм амин төркөмөндәге азоттың электрон пары ысҡыныуын тотҡарлай<ref name="Марч">{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}</ref>.
: Бәйлелек эффекты шулай уҡ нигеҙҙең электрон пары бәйлелек системаһында, мәҫәлән, ароматик система йәки икеле бәйләнеш менән бәйлелектә булғанда ла үҙен күрһәтә. Бындай осраҡта нигеҙҙәр әҙерәк көскә эйә була. Мәҫәлән, амидтар һәм анилиндар аминдарға ҡарағанда көсһөҙөрәк нигеҙ булып тора<ref name="Сайкс" />
* '''Периодик системала атомдар урынлашыуы менән бәйләнеш. '''Төп элементтың электр кирелеге юғарыраҡ булған һайын нигеҙҙең нигеҙлек көсө шул тиклем түбәнерәк була. Әйтәйек, периодик системаның периоды буйлап һулдан уңға барғанда нигеҙ көсө кәмей. Шулай уҡ төркөм буйлап өҫтән аҫҡа күскәндә лә нигеҙлек кәмей бара, был төп атомдың радиусы ҙурайыу һәм ошо арҡала ундағы кире зарядтың тығыҙлығы кәмерәк булыу менән бәйле, һөҙөмтәлә был ыңғай зарядлы протондың бәйлелеккә инеү көсөн  кәметә<ref name="Марч"/>.
<math>\mathsf{CH_3^- > NH_2^- > OH^- > F^-;}</math>

<math>\mathsf{NH_3 > PH_3 > AsH_3}</math>
* '''Гибридлашыу'''. Төп атом башҡа атом менән ҡабатлы бәйләнеш менән бәйләнгән булһа, органик нигеҙҙәрҙең көсө кәмей. Мәҫәлән, аминдарҙан иминдарға һәм нитрилдарға күскән саҡта нигеҙлек көсһөҙәйә. Был ошо берләшмәләрҙәге электрон  парының азот атомының ''sp<sup>3</sup>''-, ''sp<sup>2</sup>''- ''sp''-гибридлы орбиталдәрендә урынлашыуы менән аңлатыла, йәғни был рәттә электрон пары, атом йәҙрәһенә яҡынайып һәм ысҡындырылыуы ҡатмарлашып, һыҙаттары менән ''s''-электрондар кеүек була бара<ref name="Сайкс"/>.
<math>\mathsf{RCH_2NH_2 > RCH{=}NH > {RC}{\equiv}{N}}</math>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийҙар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Категория:Химик нигеҙҙәр]]