Блёкат чорны

Блёкат чорны
Агульны выгляд квітнеючай расліны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Паслёнакветныя Сямейства:  Паслёнавыя Падсямейства:  Паслёнавыя Трыба:  Hyoscyameae Род:  Блёкат Від:  Блёкат чорны
Міжнародная навуковая назва
Hyoscyamus niger L.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   30523 NCBI   4079 EOL   581037 GRIN   t:19532 IPNI   815932-1 TPL   kew-2857441

Блёкат чорны (Hyoscýamus níger) — двухгадовая травяністая расліна, від роду блёкат (Hyoscyamus) сямейства паслёнавыя (Solanaceae), якая першапачаткова расла ў Еўразіі, а затым распаўсюдзілася паўсюдна.

Усе часткі расліны атрутныя, утрымліваюць моцнадзейныя алкалоіды — гіясцыямін, скапаламін і атрапін. Блёкат і яго прэпараты ўжываюць і як лекавую расліну, але толькі па прызначэнні лекара.

Назва

Відавую назву niger — чорны — расліна атрымала з-за чорна-фіялетавага зева кветкі.

Сярод беларускіх назваў блёкат чорны, блёкат, дурнап’ян, мардоўнік, гарлачыкі, зубнік, дур-трава, дыдар, дыдыр.

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Двухгадовая расліна вышынёй 20-115 см, з непрыемным пахам, пакрытае мяккім клейкім пушком. У першы год утварае толькі разетку эліптычных завостранага, выемкава-перыстараздзельнага або буйназубковага мяккага лісця на доўгіх хвосціках. Прамыя, тоўстыя (таўшчынёй ля аснавання 1,5—2 см), галінастыя, пакрытыя мяккімі валасінкамі сцёблы вырастаюць на другі год.

Корань вертыкальны, таўшчынёй да 2-3 см, слабагалінасты, мяккі, часам амаль губчаты, маршчыністы, з патоўшчанай каранёвай шыйкай.

Лісце чарговае, мяккае, цьмянае, зверху цёмна-зялёнае, знізу шаравата-зялёнае, больш светлае. Ніжняе (разеткавае) лісце на доўгіх хвосціках, даўгавата-яйкападобнае або эліптычнае, выемчата-перыстанадрэзанае, да часу цвіцення адмірае; сцябловае— сядзячае, паўсцеблаабдымныя, даўгавата-ланцэтнае, выемчата-лопасцевае або надрэзанае, з трохкутнымі або трохкутна-ланцэтнымі, завостранымі або вострымі, большай часткай з чатырма—пяццю лопасцямі або надрэзамі; прыкветкавае — сядзячае, даўгаватае або вузкаланцэтнае, з нешматлікімі зубцамі або цэльнакрайняе. Лісце, як і ўся расліна, валодае непрыемным пахам.

Кветкі сядзячыя, сабраны на канцах сцябла і галін у аблісцвеных завітках, якія пасля цвіцення моцна падаўжаюцца. Чашачка зялёная травяністая, даўжынёй 10-22 мм, унізе трубчастая, вышэй сярэдзіны рэзка шырока званочкава-пашыраная, з пяццю шырокімі трохкутнымі зубцамі, рэзка звужанымі ў кароткае вастрыё; пры пладах павялічаная, даўжынёй 21-32 мм, цвярдзее, званочкавая, з перацяжкай вышэй сярэдзіны, у ніжняй частцы пашыраная і тут густаатагнута-валасістая. Вяночак пяцілопасцевы, даўжынёй 20-45 мм, варонкападобны, брудна-жоўты або радзей бялёсы, з сеткай пурпуровых жылак, а ў зеве і ў верхняй частцы трубкі пурпурна-фіялетавы, з тупымі, некалькі няроўнымі лапасцямі адгіну. Тычынкі няроўныя, дзве больш кароткія, астатнія тры — больш доўгія, некалькі  перавышаюць зеў, з белымі ніткамі, прымацаванымі ў сярэдзіне трубкі, унізе валасістай. Песцік з верхняй завязью. Завязь голая; слупок у ніжняй частцы валасісты. Лычык галоўкавы. Цвіце ў чэрвені — жніўні.

Плады — двухгнёздавая каробачка гарлачыкавай формы (крыначка), якая адкрываецца наверсе паўшарападобным вечкам. Насенне шматлікае (да 500 насенін у кожнай каробачцы), цёмна-карычневае або буравата-шэрае, круглявае або злёгку пупышкападобнае, пляскатае, з дробнаячэістай паверхняй, даўжынёй каля 1,5 мм; вага 1000 насенін 0,5—0,9 г. Плоданасіць у ліпені — верасні. Размнажаецца толькі насеннем.

Распаўсюджанне і экалогія

Натуральны арэал вельмі вялікі, уключае поўнач Афрыкі (ад Алжыра да Туніса), умераную і трапічную зоны Азіі (Малая Азія, Сярэдняя Азія, Пярэдняя Азія, Каўказ і Закаўказзе, Кітай, Індыйскі субкантынента), амаль усю Еўропу (ад паўднёвай Швецыі да Корсікі).

Расліна занесена і здзічэла ў Паўночнай Амерыцы і Аўстраліі.

У Расіі і сумежных краінах блёкат чорны распаўсюджаны галоўным чынам у сярэдняй і паўднёвай паласе еўрапейскай часткі Расіі, у Заходняй і Усходняй Сібіры, Сярэдняй Азіі, на Каўказе, ва Украіне, у Беларусі, дзе часцей сустракаецца на поўдні, і Прыбалтыцы, як заносны від на Далёкім Усходзе Расіі.

Ставіцца да рудэральных пустазелляў, расце на закінутых месцах, каля дарог і жылля, па пакладах і палях.

Асноўныя раёны нарыхтовак сыравіны ў Расіі: Паўночны Каўказ, Башкірыя, Самарская і Варонежская вобласці. Уведзены ў культуру. Культывуецца ў спецыялізаваных гаспадарках на Украіне і ў Сібіры.

Харчовыя ланцугі

Блёкатам харчуюцца лічынкі некаторых відаў лускакрылых (напрыклад, бялянка капусная) і цвердакрылыя (напрыклад, лічынкі і жукі каларадскага жука).

Раслінная сыравіна

Лісце блёкату чорнага і вырабленыя з іх прэпараты ўваходзілі ў Дзяржаўную фармакапею СССР.

У гамеапатыя прымяняецца эсэнцыя са свежай цэлай квітнеючай расліны.

У тыбецкай медыцыне прымяняюцца насенне і трава.

Нарыхтоўка лекавай сыравіны

З лячэбнай мэтай нарыхтоўваюць лісце (лац.: Folium Hyoscyami), у фазе разеткі і цвіцення, і траву блёкату (Herba Hyoscyami), у фазе плоданашэння. Тэрмін захоўвання сыравіны два гады.

Сцябловае лісце збіраюць у ліпені, падчас цвіцення раслін (разеткавае да гэтага часу адмірае), а разеткавае з нецвітучых раслін — увосень першага года жыцця. Сабранае лісце адразу пасля яго збору сушаць на гарышчах пад жалезным дахам або пад навесамі, раскладваючы іх тонкім пластом. Пры выкарыстанні сушылак тэмпература награвання матэрыялу не павінна перавышаць 60° С. Добрая сыравіна не павінна мець вільготнасць больш 13-14 %, попелу не больш за 20 %, у тым ліку попелу, нерастваральнага ў дзесяціпрацэнтнай салянай кіслаце, не больш за 10 %, алкалоідаў не менш 0,05 %, арганічнай прымешкі (часткі іншых раслін) не больш за 1 %, мінеральных прымешак (пыл, зямля, пясок, каменьчыкі) не больш за 0,5-1 %, пажоўклага, пабурэлага і чорнага лісця блёкату не больш за 3-5 %, іншых частак блёкату (верхавін сцеблаў, кветак і пладоў) не больш за 4-5 %, здробненых частак лісця блёкату не больш 8-9 %.

Апрацоўка ў культуры

Саджанец блёкату чорнага

Блёкат паходзіць з Еўразіі, але цяпер вырошчваецца па ўсім свеце для выкарыстання ў фармакалагічных мэтах. Блёкат рэдка сустракаецца ў Паўночнай Еўропе; яго культываванне для медыцынскага прымянення распаўсюджана і легальна ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе і ў Індыі. Блёкат з’яўляецца знікаючай раслінай паводле Чырвонага спіса Сусветнага саюза аховы прыроды.

Вырошчванне блёкату чорнага ў культуры магчыма на ўрадлівых друзлых глебах. Участкі, на якіх застойваецца вада, для вырошчвання блёкату непрыдатныя. Лепшыя папярэднікі — чорны пар і азімыя, якія высейвалі па ўгноенаму пару. Глебы з падвышанай кіслотнасцю неабходна вапнаваць. Угнаенні ўносяць пад асноўнае узворванне пры пасеве і ў падкормах. Пасеў вырабляюць вясной ці пад зіму. Для вясновага пасеву насенне неабходна стратыфікаваць. Пасеў вырабляюць радавым спосабам з міжраддзямі ў 60 см з заладкай насення на глыбіню 1,5-2 см. Норма высеву насення 8-9 кг са ўсходжасцю не ніжэй за 65-70 %. Калязімовы пасеў вырабляюць павярхоўна, без заладкі насення пры норме высеву 10-11 кг/га. На першым годзе жыцця расліна развівае толькі разетку прыкаранёвага лісця, на другім годзе цвіце і плоданасіць. Догляд плантацый складаецца ў праполцы і рыхленні міжраддзяў, падкормах і барацьбе са шкоднікамі і хваробамі. Збор ураджаю лісця ў першым годзе вегетацыі праводзяць у канцы лета, калі большая частка яго дасягае поўнага развіцця (спыняецца рост ліставай пласцінкі). Абрываюць буйнае лісце, пакідаючы дробнае ў сярэдзіне разеткі. На наступны год увесну ў пачатку цвіцення збіраюць сцябловае лісце. Траву перад сушкай здрабняюць на саламарэзцы. Ураджайнасць паветрана-сухой сыравіны складае 8-12 ц/га.

Уся расліна ядавітая і мае моцны непрыемны пах, таму пры рабоце з блёкатам у памяшканнях рот і нос неабходна закрываць марлевай павязкай, а на вочы надзяваць ахоўныя акуляры.

Хімічны склад

У каранях расліны ўтрымліваюцца алкалоіды ў колькасці 0,15-0,18 %, у лісці — да 0,1 %, сцеблах — каля 0,02 %, насенні — 0,06-0,1 %. Сярод алкалоідаў — гіясцыямін, атрапін, скапаламін. Змяшчаецца таксама гіясцыпікрын, гіясцэрын і гіясцыразін. Максімальная колькасць алкалоідаў у лісці знойдзена ў пачатку цвіцення.

У насенні знойдзена да 34 % тлустага алею светла-жоўтага колеру, у склад якога ўваходзіць ненасычаныя кіслоты (6,3 %), лінолевая (71, 3 %) і алеінавая кіслоты (22,4 %).

Фармакалагічныя ўласцівасці

Алкалоіды блёкату чорнага валодаюць атрапінападобным дзеяннем, то ёсць аказваюць спазмалітычнае дзеянне на гладкую мускулатуру, пашыраюць зрэнкі, павышаюць унутрывочны ціск, выклікаюць параліч акамадацыі, душаць сакрэцыю залозавага апарата, пачашчаюць скарачэнні сэрца. Дзеянне алкалоідаў блёкату на цэнтральную нервовую сістэму рознае: гіясцыямін павышае ўзбудлівасць нервовай сістэмы, а скапаламін — паніжае яе.

Таксічнасць

Таксічнасць

Блёкат нават у малых дозах можа быць таксічны. Асабліва вялікая рызыка атручвання дзяцей, якіх прыцягваюць арыгінальныя плады блёкату. Таму ў населеных пунктах від падлягае безумоўнаму знішчэнню.

Сімптомы атручвання: маторнае ўзбуджэнне, рэзкае пашырэнне зрэнак, гіперэмія скурных пакроваў асобы і шыі, сухасць слізістай рота, ахрыпласць голасу, часты пульс, галаўны боль, моцная смага, расстройства мовы і глытання, зрокавыя галюцынацыі, трызненне, эпілептычныя сутаргі са стратай прытомнасці. У наступным развіваецца каматозны стан.

Дапамога. Прызначэнне рэчываў анціхалінэстэразнага і халінаміметычнага дзеяння (эзерын, празерын, пілакарпін), марфіну і прамыванне страўніка слабымі растворамі акісляльнікаў (перманганат калія), прызначэнне адсарбуючых сродкаў з наступным прамываннем страўніка і правядзенне сімптаматычнай тэрапіі, накіраванай на аднаўленне жыццёва важных функцый арганізма.

Таксанамія

Від Блёкат чорны ўваходзіць у род Блёкат (Hyoscyamus) трыбы Hyoscyameae падсямейства Solanoideae сямейства Паслёнавыя (Solanaceae) парадку Паслёнакветныя (Solanales).

яшчэ 4 сямейства (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 6 трыб (згодна Сістэме APG II)

яшчэ каля 20 відаў

парадак Паслёнакветныя

падсямейства Solanoideae

род Блёкат

аддзел Кветкавыя, або Пакрытанасенныя

сямейства Паслёнавыя

трыба Hyoscyameae

від Блёкат чорны

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 6 падсямействаў (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 6 родаў

Гаспадарчае значэнне і ўжыванне

Гісторыя

Аптэчны посуд для прэпаратаў блёкату. Германія, XIX стагоддзе

Выкарыстанне блёкату старажытнымі грэкамі было задакументавана Плініем, а Дыяскарыд рэкамендаваў яго ў якасці заспакаяльнага і абязбольвальнага. Расліна, запісаная як Herba Apollinaris, выкарыстоўвалася жрыцамі Апалона для прадказанняў.

З лекавымі мэтамі блёкат гістарычна выкарыстоўвалі ў спалучэнні з такімі раслінамі, як Mandragora officinarum, Atropa belladonna і дурнап’ян (Datura), для абязбольвання, а з-за псіхаактыўных якасцяў яго ўключалі ў склад «чароўных зелляў». Гэтыя псіхаактыўныя ўласцівасці ўключаюць у сябе візуальныя галюцынацыі і адчуванне палёту. Першапачаткова блёкат выкарыстоўваўся ў кантынентальнай Еўропе, арабскіх краінах і Азіі, хоць у Сярэдневякоўі быў распаўсюджаны і ў Англіі. У апошні час дадзеныя пра яго ранейшае выкарыстанне ў шатландскім неаліце былі аспрэчаныя. Джон Джэрард у сваёй кнізе «Herball» піша, што «Лісце, насенне і сок, пры прыёме ўнутр выклікаюць неспакойны сон, падобны сну п’янага, які доўга цягнецца і з’яўляецца смяротным для пацыента. Мыццё ног у адвары блёкату, а таксама часта водар яго кветак наводзіць сон».

Блёкат быў адным з інгрэдыентаў ў груйце, што традыцыйна выкарыстоўваўся ў піваварэнні для араматызацыі. Некалькі гарадоў, у першую чаргу Пльзень, былі названыя ў гонар нямецкай назвы расліны «Bilsenkraut» у кантэксце яе вытворчасці для араматызацыі піва. Блёкат выйшаў з ужывання ў півавараў з-за замены яго на хмель у XI—XVI стагоддзях, паколькі Баварскі закон аб чысціні забараняў выкарыстоўваць пры вытворчасці піва любыя інгрэдыенты, акрамя ячменю (соладу), хмелю і вады.

Насенне блёкату знайшлі ў магіле вікінгаў каля дацкага Фірката ў 1977 годзе. З улікам таго, што здробненыя і расцёртыя на скуру пялёсткі блёкату могуць даць адчуванне здранцвення з мяккім адчуваннем палёту, гэта адкрыццё прывяло да тэорыі, што іменна блёкат, а не грыбы або спірт выкарыстоўваўся для распальвання легендарнай лютасці ў берсерках.

У медыцыне

Прэпараты блёкату чорнага валодаюць спазмалітычным, болесуцішальным і седатыўным дзеяннем, што абумоўлена наяўнасцю ў расліне трапанавых алкалоідаў. Устаноўлена, што блёкат чорны памяншае сакрэцыю стрававальных і потавых залоз, дарбатворна дзейнічае пры балючых менструацыях. Прэпараты блёкату чорнага валодаюць спазмалітычным, болесуцішальным і седатыўным дзеяннем, што абумоўлена наяўнасцю ў расліне трапанавых алкалоідаў.

Розныя прэпараты блёкату ўжываюцца:

• Пры захворваннях, звязаных са спазмамі гладкай мускулатуры, страўніка, кішачніка і т. п.;
• Вонкава — у выглядзе алею для расціранняў пры неўралгіях, цягліцавых і сустаўных болях;
• Экстракт са скуркі на сцябле вылечвае хваробы зубоў;
• Корань або зерне падсушваюць нарывы, нават папярэджваюць іх утварэнне, калі насіць на целе;
• Пры ўнутраным ўжыванні ў натуральным выглядзе блёкат выклікае нервовыя прыпадкі.

Лісце ўваходзіць у склад проціастмавых збораў — астматолу і астмаціну, выкарыстоўваюцца для атрымання блёкатавага алею, які ўжываецца пры медыцынскім масажы як адцягвальны сродак пры неўралгіях.

Прэпараты блёкату ў большасці заходніх краін можна купіць толькі па рэцэптах. Продажы блёкатавага алею не рэгулююцца законам, таму яго можна купіць не толькі ў аптэках, але і ў крамах.

Іншае

Водны экстракт з лісця афарбоўвае шэрсць па вісмутавай пратраве ў аліўкавы колер; моцна выпараны сок служыць для падрыхтоўкі серабрыста-белай фарбы.

Пчолы бяруць з блёкату чорнага цёмна-жоўты нектар (у нязначнай колькасці) і шаравата-белы пылок. Пылок шкодны для пчол.

У масавай культуры і мастацтве

У 1910 годзе брытанскі лекар — гамеапат Кэрліс Харві Крыпен выкарыстаў блёкат для забойства жонкі.

Блёкат, як мяркуюць, была асноўным кампанентам яду, які прыняў Рамэа ў трагедыі У. Шэкспіра «Рамэа і Джульета». Некаторымі лічыцца, што раслінны настой пад назвай хебенон, якім быў атручаны бацька Гамлета ў аднайменнай трагедыі, павінен атаясамлівацца з настоем блёкату (англ.: henbane), хоць ёсць і іншыя кандыдаты на гэтую роль.

У філатэліі

Выява блёкату чорнага была выкарыстана Поштай Германіі на паштовых марках 1981 і 1982 гадоў.

• 
  Паштовая марка Германіі, 1981

Літаратура

• Пояркова А. И. Род 1317. Белена — Hyoscyamus L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редакторы тома Б. К. Шишкин и Е. Г. Бобров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1955. — Т. XXII. — С. 93—99. — 861 с. — 3 000 экз.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 165. — ISBN 5-87317-163-7.
• Мазнев Н. И. Энциклопедия лекарственных растений. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Мартин, 2004. — С. 92—93. — 496 с. — ISBN 5-8475-0213-3.
• Roberts, Margaret F.; Wink, Michael (1998). Alkaloids: biochemistry, ecology, and medicinal applications. Springer. pp. 31–32. ISBN 978-0-306-45465-3. Праверана 2006-12-27.

Спасылкі

• Белена чёрная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Фармакапейны артыкул пра блёкат чорны на сайте «Зелёная аптека» (Праверана 2 ліпеня 2010)
• Блёкат чорны на сайце USDA NRCS (Праверана 2 ліпеня 2010)