Avstriya-Macaristan
Avstriya-Macaristan – Avstriya ve Macaristannıñ qurğan tarihiy bir devlet. Birinci Cian cenkinden soñ dağılğan ve yerinde başqa devletler peyda olğan.
| Avstriya-Macaristan alman: Österreich-Ungarn macar: Ausztria–Magyarország | |||||
| 1867-1918 | |||||
| |||||
 | |||||
| Paytaht | Viyana, Budapeşt | ||||
| Resmiy tiller | Alman tili, Macar tili | ||||
| Devlet qurumı | Monarhiya | ||||
Avstriya-Macaristannıñ evelki territoriyasında bugünki Avstriya, Bosna ve Hersek, Çehiya, Hırvatistan, Macaristan, Slovakiya, Sloveniya devletleri tolusınen, ve bir qaç devlet qısmen buluna: Romaniya (territoriyasınıñ aman-aman yarısı: Transilvaniya ve cenübiy Bukovina) İtaliya (Trentino-Alto-Adice, Friuli-Venetsiya-Culiya), Lehistan (Küçük Lehistan ve Karpat Altı voyevodalığı), Sırbistan (Vodyevodina, Belgradnıñ bir qısmı), Montenegro (Kotor körfezi), Ukraina (Zakarpattâ, Şarqiy Galitsiya ve Şimaliy Bukovina). Bundan da ğayrı, imperiyanıñ Çindeki Tândzin şeerinde kvazi-koloniya kontsessiyası bar edi.
Avstriya-Macaristannıñ qurulışı
deñiştir1804 senesi Habsburg sülâlesinden II Frants idare etken topraqlarında Napoleonnıñ imperiyasına zıt olaraq Avstriya İmperiyasını ilân etti. Bir qaç on yıldan soñ, 1848 senesi, Avstriya İmperiyasında inqilâp başlandı, oña "halqlarnıñ baari" da deyler. Milliy azatlıq areketleri quvetleşti. 1849 senesi isyan Rusiye ordusınıñ yardımı ile bastırıldı, lâkin imperiya pek zayıfladı.
1850-ıncı 1860-ıncı seneleri Avstriya İmperiyası
1848 senesine qadar Avstriya İmperiyası federativ hususiyetini saqlap qaldı, 1848-1849 seneleri inqilâpları bastırılğan soñ, merkeziy akimiyet ile mutlaq ve iç bir şey ile sıñırlanmağan (1849 senesiniñ anayasası 1851 senesiniñ aprelinde lâğu etildi) unitar devletke çevirildi.
İmperatorlıqta qurulğan rejim, bürokratizatsiyanıñ yüksek derecesinen ve doğrudan-doğru Viynanıñ memuriyetçiligi ile belgilene edi. Regional hususiyetni ve vilâyetlerniñ içki muhtariyetini yoq etken Bah sisteması (içki işler naziri Aleksandr Bahnıñ adı ile) peyda oldı.
Macaristanda arbiyler, politsiya ve tsenzura quvetleşti. Buña baqmadan, neoabsolütizm şaraitlerinde bile şahsiy mülkiyetni idare etüv serbestligi, qanun ögünde er kesniñ musaviyligi saqlandı, 1853 senesi ise, köylüler tolusınen azat etildi.
1850 seneleriniñ soñunda Avstriya Avropada bütünley izolâtsiyağa oğradı: Qırım cenki vaqtında Avstriya Tuna prinsliklerine kirişkeni Rusiye ile ittifaqnı bozdı, cenkte faal iştirak etmekten vazgeçkeni ise Frenkistannı ondan uzaqlaştırdı.
Prussiya ile munasebetler de, Almaniya konfederatsiyasında Avstriya-Prussiya reqabeti ve Nevşatelniñ mirasçılığı aqqında zıddiyet sebebinden bozulğan edi.
1859 senesi Avstriya-İtalya-Frenkistan cenki başlandı, neticede Avstriya silâlı quvetleri Solferino yanında uruşta ğayıp oldı, Lombardiya ğayıp oldı ve küçlü İtaliya qırallığı meydanğa ketirildi.
Cenkte yeñilüvi imperiya içindeki ciddiy bir buhranğa sebep oldı. Akimiyetniñ faal areketler yapmağa qabiliyetsizligi ve milletlerniñ imperiya siyasetine qol tutmaqtan vazgeçüvi açıq-aydın körüne. Ükümetke qarşı kütleviy çıqışlar başlandı, hususan Macaristanda (1848-1849 seneleri inqilâbı hatırasına 1860 senesi martnıñ 15-nde Peştada numayış, İştvan Seçenniñ ölüminden soñ memlekette mitingler).
Bütün bular imperatornı memleketniñ milliy areketlerine qol tutmağa mecbur etti. 1860 senesi oktâbrniñ 20-nde ⁇ Oktâbr diplomu ⁇ ⁇ imperiyanıñ yañı anayasası çıqarıldı, o, regionlarnıñ muhtariyetini tikledi ve regional landtaglarnıñ, eñ evelâ qanun çıqarıcı teşebbüs aqqını alğan Macar devlet toplaşuvınıñ aqlarını keñleştirdi. Macaristanda komitatlar sisteması ğayrıdan tiklendi, ve Macar tili Macaristan territoriyasında resmiy olaraq ilân etildi.
Bunen beraber, "Oktâbr diplomu" Macar cemiyetini tınçlandırmadı: 1849 senesiniñ anayasasını tolusınen ğayrıdan tiklemek talapları ile narazılıqlar devam etti. Aynı zamanda diplom, macarlarğa mahsus aqlar berilmesine qarşı narazılıq bildirgen imperiyanıñ slavân qısımlarınıñ ve yañı imperiyalı reyhstratta almanlarnıñ azlıqta bulunmasından qorqqan Avstriya liberallarınıñ narazılığını doğurdı.
Neticede 1861 senesi fevral 26 künü ⁇ Fevral patentı ⁇ derc etildi, o, oktâbr anayasasını merkeziyleştirüv ruhunda deñiştirdi: regional landtaglarnıñ aqları bayağı qısqartıldı, imperiya reyhstratınıñ vekâletleri ise bayağı kenişletildi.
Macaristan Devlet toplaşuvı "Fevral patentini" tasdıqlamadan vazgeçti ve öz vekillerini imperatorlıq parlamentine yollamadı. Emperatorğa 1849 senesiniñ anayasasını ğayrıdan tiklemek ricası ile Deaknıñ ⁇ petitsiyası da qabul etildi. Amma imperator muracaatnı red etti ve 1861 senesi avgustnıñ 22-nde devlet toplaşuvı ve yerli komitet toplaşuvlarını dağıttı.
Macaristanda fevqulâde vaziyet rejimi kirsetildi (Şmerlingniñ ⁇ provizoriumi ⁇ ), tezden o imperiyanıñ diger regionlarına da tarqalğan edi. 1863 senesi imperatorlıq parlamentini çeh ve poloniya deputatları terk etti, bu ise onıñ işini bütünley toqtattı. Böyleliknen, islâatlar ıntıluvları muvafaqiyetsiz oldı, bunı 1865 senesi imperator da tanıdı, 1860 senesiniñ anayasasını lâğu etti.
1849-1863 seneleri Macar milliy areketi idare etmek
Macar milliy areketi 1848-1849 seneleri inqilâbınıñ bastırılmasından soñ, yüksek derecede çeşitliknen belgilene edi. Jozef Etvesh yolbaşçılığındaki merkezciler, avstriya ükümetini 1848 senesine qadar olğan federallıqqa ve regionlarnıñ muhtariyetine qaytmağa inandırmağa tırıştılar, çünki imperiyanı tek vilâyetlerniñ aqlarını keñleştirmeknen pekite bileler, dep tüşüne ediler. Macarlar arasında daa populâr olğan, "Bakhov rejimi" ile işbirlik yapmaqtan vazgeçken siyasiy gruppirovkalar edi. Eñ büyük tesirni Ferens Deak elde etti, o, inqilâbiy ükümetniñ adliye sabıq naziri edi, "passiv qarşılıq" areketiniñ ideologı oldı (vergi tölememek, memuriyetke kirişmemek, ükümet qurulışlarınen işbirlik yapmaqtan vazgeçmek, alman tilini bilmemek). Deak ve onıñ tarafdarlarınıñ maqsadı Avstriya İmperiyası çerçivesinde Macaristannıñ içki suverenitetini ğayrıdan tiklemektir, yani Macaristan inqilâbı keniş muhtariyetke ve öz-özüni idare etüvge irişken, amma Habsburglar sülâlesi ve İmperiyasınen alâ daa üzülmegen 1848 senesi yaz-bahar vaziyetine qaytmaq edi. Macar milliy areketiniñ eñ radikal qanadı Layosh Koshut edi; o ve diger inqilâp liderleri em Macaristan, em de imparatorlıqnıñ diger milliy regionlarınıñ mustaqilligi ve Balkanda Macaristan reberligi altında Macar-Slavyan-Romaniya konfederatsiyasınıñ şekillenmesi talaplarınen çıqışta bulundılar. Macaristanda yañı isyan azırlağan Koşut, Merkeziy ve Cenübiy-Şarqiy Avropada ilerilevniñ esas duşmanları olaraq sayğan Avstriya ve Rusiyege qarşı ğarbiy devletlerniñ destegini qazanmağa tırışa edi. AQŞ Kongressindeki çıqışları, Napoleon III, Kavur ve Ğarpnıñ diger cemaat erbaplarınen muzakereleri macar milliy areketiniñ dünyaca tanılmasını ve Avropada macarlarğa nisbeten sempatiyanıñ kenişlenmesini temin etti.
Koşut, 1859 senesiniñ Avstriya-İtalya-Frenkistan cenkini memlekette yañı isyan kötermek içün qullanmağa planlaştıra edi. Faqat, Villafrank sulhınıñ tez bir zamanda imzalanması radikallarnıñ planlarını bozdı. Buna baqmadan, 1859-1861 seneleri devamında Macaristanda antiavstriya çıqışlarınıñ eñ yüksek seviyesi oldı. O vaqıt er bir siyasiy adise kütleviy miting ve numayışlarğa sebep ola edi. Macarlar devlet müessiselerinden Avstriya tuğralarını çıqarğanlar. Ükümetniñ vaziyetni sıñırlı islâatlar vastasınen al etmek ıntıluvları muvafaqiyetsiz oldı: Macar milliy areketi Oktâbr diplomı ve Fevral patentini red etti. 1848 senesiniñ Anayasasınıñ ğayrıdan tiklenmesi esas talap olaraq qala edi. Anayasa, Avstriya ile birlik saqlanıp, Macaristan qırallığınıñ tam mustaqilligini közde tuta edi. 1863 senesi anayasa islâatları lâğu etildi ve ükümet kene de idare etüvniñ avtokratik usullarına qayttı. Bu devirde Macar milliy areketinde radikallarnıñ tesiri tüşmege başladı: 1862 senesi Koşut tarafından derc etilgen "Dunay konfederatsiyası" leyhası tek merkezciler ve Deak firqası tarafından degil de, Macar areketiniñ sol qanadı (Kalman Tisa rezolütsiya firqası) tarafından da tenqit etildi.