Este artigo pretende explicar o procedemento de comentario dun texto poético

Introdución ó comentario de textos poéticos

Pode ser un quen de recoñece-lo autor do texto e de facer unha breve introdución inserindo a súa obra na historia da literatura e a composición na súa obra. Con todo, como isto non ten, nin sequera que ser habitual, caso de non ser coñecedor da autoría, débese proceder cando menos a

Determina-lo xénero literario
Matiza-lo subxénero ó que poida pertencer
Integra-lo poema dentro da tradición galega, hispánica e occidental.

Logo de facer isto, sempre que a esta altura resulte posible, poderíase desenvolver un breve resumo, no cal que se manifeste o tema central e os motivos menos desenvolvidos que serven de complemento, contraste ou mesmo de descanso do tema central.

Esquema sobre o plano da expresión

O compoñente métrico-fonolóxico

O verso

O verso é a unidade mínima do compoñente métrico-fonolóxico dotada de sentido e que, combinada, compón a estrofa

Tipos de verso polo número de sílabas

Versos simples
- De arte menor: teñen até oito sílabas.
- De arte maior: teñen entre nove e once sílabas.
Versos compostos

Teñen doce sílabas ou máis. A cesura é unha pausa que se encontra aproximadamente na metade do verso. O hemistiquio é cada unha das partes en que a cesura divide o verso composto. Denomínase isostiquio cando as dúas partes teñen a mesma medida e heterotiquio cando teñen medida diferente.

Tipos de verso pola posición do acento

Verso iámbico: O acento estrófico recae sobre unha sílaba par.
Verso trocaico: O acento estrófico recae sobre unha sílaba impar.

Os versos poden ser preparoxítonos, paroxítonos e oxítonos segundo o acento recaia na antepenúltima, penúltima ou última sílabas.

A cantidade

A cantidade é o cómputo métrico fonolóxico.

sinalefa: unión nunha única sílaba da sílaba final dunha palabra que termina nunha vogal coa seguinte se esta comeza por vogal (a patria esquecendo, Eduardo Pondal)
dialefa: non realización de sinalefa para adaptar así un verso a determinada medida métrica.
diérese: ruptura dun ditongo verdadeiro para adaptar a medida do verso aos anteriores ou posteriores (Tan soamente fiadas, Pondal)
sinérese: formación dun ditongo inexistente (Das fillas de Breogán, Pondal).
aférese: supresión dunha sílaba ao principio de palabra (¡Rosalía! ¡ña Nai!, Cabanillas).
prótese: adición dunha sílaba ao principio de palabra (anamorado, Curros Enríquez).
síncopa: supresión dunha sílaba no medio da palabra (non vin soio, miña xoia, Rosalía).
epéntese: adición dunha sílaba no medio da palabra (... o voxo constante, por voo, Pondal).
apócope: supresión dunha sílaba no fin da palabra.
paragoxe: adición dunha sílaba no fin da palabra (Todo é folgare, Rosalía).
anacruse: sílabas febles, anteriores ao primeiro apoio rítmico do verso simple ou de cada hemistiquio composto, que poden non ser computadas (envolveito en brancuras recentes de liño, Cabanillas).

O acento

Acento estrófico: É o acento que aparece sempre na penúltima sílaba da última palabra do verso.
Acentos rítmicos: Son os demais acentos do verso que coinciden co estrófico ao recaer en sílaba par ou ben impar.
Acentos extrarítmicos: Son os acentos contiguos a un acento rítmico.

a: átona; t: tónica.

Acento iámbico: a-t. O sol na corda está enterrado (Xosé María Díaz Castro)
Acento trocaico: t-a. Uces e toxeiras nas estrelas (Eduardo Moreiras)
Acento dactílico: t-a-a. San Benitiño de Coba de lobo (Popular)
Acento anfibráquico: a-t-a. As cóchegas brandas, as litas alegres (Rosalía)
Acento anapéstico: a-a-t. Víndeo ver como bule cós dedos (Rosalía)
Verso de gaita galega: acento na terceira e novena no decasílabo ou na cuarta e décima no hendecasílabo.

Tipos de hendecasílabos

Hendecasílabo ITALIANO: Acento na 4ª, 8ª e 10ª
Hendecasílabo ENFÁTICO: Acento na 1ª, 6ª e 10ª
Hendecasílabo HEROICO: Acento na 2ª, 6ª e 10ª
Hendecasílabo MELÓDICO: Acento na 3ª, 6ª e 10ª
Hendecasílabo SÁFICO: Acento na 1ª, 4ª, 6ª ou 8ª e 10ª
Hendecasílabo Á FRANCESA: Acento na 4ª sobre palabra aguda, 6ª ou 8ª e 10ª
PENTASÍLABO ADÓNICO: 1ª e 4ª

A pausa rítmica

Pausa rítmica INICIAL: É a que se encontra ó inicio do primeiro verso da estrofa ou do poema
Pausa rítmica VERSAL: Aparece ó remata-lo verso cando posúe este esticomitia
Pausa rítmica ESTRÓFICA: Pausa que separa as estrofas
Pausa rítmica FINAL TOTAL: Encóntrase ó finaliza-lo poema
BRAQUISTIQUIO: Pausa verbal que aparece co encabalgamento abrupto

O ton

O ton dun verso é un fenómeno que se relaciona estreitamente coa lonxitude do mesmo posto que canto maior sexa o número de sílabas métricas que posúa o verso o ton será máis grave, solemne e cerimonioso, e cantas menos teña o ton será máis áxil e dinámico.

Esticomitia

Axuste que existe entre a construción sintáctica e o verso (É o contrario ó encabalgamento) (Unha oración ocupa un verso)

Encabalgamento, rima e estrofa

Encabalgamento

Denomínase encabalgamento ao desaxuste existente entre a pausa rítmica e a constución sintáctica (unha oración ocupa máis dun verso). O verso encabalgante é o que inicia o encabalgamento e o verso encabalgado é o que o finaliza.

Fálase de encabalgamento abrupto cando o verso encabalgante termina antes da quinta sílaba métrica do verso encabalgado. Ao acontecer isto aparece inmediatamente unha pausa verbal denominada braquistiquio.

Fálase de encabalgamento suave cando o verso encabalgante chega até a quinta sílaba ou o sobrepasa.

Encabalgamento léxico é a fragmentación dunha palabra que se continúa no verso seguinte.

Rima

Dependendo dos sons que riman, a rima pode ser:

rima asonante, cando só coinciden as vogais.
rima consonántica, cando coinciden os son vocálicos e os consonánticos.
rima libre, cando ningún verso coincide no seu esquema de rima.

Dependendo dos versos que riman entre si, a rima pode ser:

rima abrazada: abba ou ABBA
rima cruzada: abab ou ABAB
rima continua: AAA, bbbb
rima xemea: AA BB CC DD
rima encadeada: ABA BCB CDC DED

Fálase de rima interna cando unha palabra interior do verso presenta coincidencia rimática coa final.

Estrofas

Estrofas isométricas son aquelas cuxos versos miden o mesmo número de sílabas e estrofas heterométricas son aquelas que presentan dous ou máis versos de distinto número de sílabas.

Tipos de estrofas

Número de versos	Estrofa	Estrutura da estrofa
2	Pareado	AA / aA / Aa / aa
3	Terceto	A-A
	Soledad	a-a rima asonante
	Tercerilla	a-a rima consonante
4	Cuarteto	ABBA
	Cuarteto de lira	(11-7) aBaB
	Redondilla	abba
	Cuarteta	abab
	Serventesio	ABAB
	Seguidilla	(7-11) -a-a
	Caderna vía	4 alexandrinos monorrimos
	Estrofa alcaica	4 versos, 3 decasílabos, pero o terceiro eneasílabo
	Estrofa sáfica	3 hendecasílabos sáficos + un pentasílabo adónico
5	Quintilla	aabab (e variantes)
	Quinteto	AABAB (e variantes)
	Lira	/7-11) aBabB
6	Sexta rima	ABABCC
	Sexteto paralelo	AAB CCB
	Sexteto romántico	Aab Ccb
	Sexteto-lira	aBaBcC
	Sextilla	aab aab
7	Setina	Sete versos de arte menor
	Sétima	Sete versos de arte maior
	Seguidilla con bordón	o 1º, 3º e 6º heptasílabos, o resto pentasílabos. Asonante
8	Oitava real	(11) ABABABCC
	Oitava italiana	igual ao anterior. O 4º e o 8ª son agudos e ás veces heptasílabos
	Copla de arte maior	(12) ABBA ACCA
	Copla de arte menor	(8) abba acca
10	Décima irregular	ABBA ABA BBB
10	Décima espinela	abba acc bcc
12		Composta de 2 sextilla de octosílabos
?	Copla de pé quebrado	4, 6, 8, 10 ou 12 versos que combinan sucesivamente dous octosílabos e un tetrasílabo. Rima variábel.
?	Estancia	(7-11)

Tipos de poemas

Muiñeira: Serie ilimitada de versos de gaita galega.
Vilancio: Versos de arte menor. Esta estrofa presenta primeiro un estribillo denominado cabeza, máis un pé de seis ou sete versos composto por unha mudanza, un verso de enlace, e unha volta e unha represa. Os dous últimos versos riman con todo o estribillo ou coa súa parte final.
Glosa: Texto breve comentado ou desenvolvido noutro máis extenso.
Soneto: Dous cuartetos e dous tercetos.
Soneto con estrambote: soneto máis unha ou máis estrofas de tres versos: Un heptasílabo e dous hendecasílabos.
Sonetillo: Soneto de arte menor.
Rondel: Serie de estrofas denominada verse, mais outra final a xeito de envoi, organizado de maneira variable, pero sempre repetitiva.
Cosaute: Serie ilimitada de pareados entre os que se repite un breve estribillo. Imprecisamente tense chamado cantiga paralelística.
Cantiga de refrán: Serie ilimitada de estrofas breves unidas pola rima dun curto estribillo. Na lírica medieval opúñanse a cantiga de mestría.
Romance: Serie ilimitada de versos octosílabos con rima asonante nos pares.
Romancillo: Romance de versos con menos de oito sílabas.
Romance heroico: Romance de versos de arte maior.
Silva: Serie ilimitada de hetasílabos e hendecasílabos con rima consonante, na cal ás veces se introducen versos soltos.

O compoñente morfosintáctico

Ó inicia-la segunda parte do comentario, teremos que analizar en primeiro lugar o estilo. Denominase estilo, á forma particular de escribir de cada autor. Tamén se entende por estilo, cando ó longo del, van aparecendo novas informacións que complementan a información inicial da que se partía. O estilo debe de ser analizado en dúas vertentes:

Estilo Progresivo: Un texto posúe un estilo, cando ó longo del, van aparecendo novas informacións, que complementan a información inicial da que se partía.

Estilo non progresivo: Son aqueles textos nos cales se repite constantemente a mesma idea inda que estea expresada con palabras diferentes.

Amais disto, deberemos distinguir se é un

Estilo nominal: Aquel que presenta unha maior abundancia de substantivos e adxectivos e unha menor abundancia de formas verbais. O estilo nominal favorece a aparición do subxectivo nun texto. Grazas ós adxectivos toma relevancia o descritivo facéndose a composición máis lenta e menos dinámica ca nos textos que posúen estilo verbal.

Estilo verbal: Son aqueles textos en que predominan as formas verbais. O estilo verbal caracterízase por ser obxectivo, e é un estilo áxil, máis dinámico có nominal.

Ó comentar un texto, debemos analizar detidamente a frecuencia ou non con que aparecen as clases de palabras máis importantes (subs., adx., verbos, pron.,) comenzando a análise por:

Substantivos

Deberemos analiza-los seguintes aspectos:

-A súa escaseza ou abundancia posto que se son escasos poden favorece-la aparición do estilo verbal e se son abundantes confirman o estilo nominal

-Deberemos analizar se son substantivos concretos (tendencia descritiva) ou se abstractos (amor, dor, morte,...) que favorecerán a aparición de sentimentos subxectivos, conectados cos elementos líricos do poeta.

-Convén reagrupa-los substantivos presentes no texto, os chamados campos léxicos (grupos de substantivos que posúen algunha característica común)

-A presenza de sufixos pode traer consigo matices expresivos. Os aumentativos aportan un ton irónico, burlesco. Os despectivos, trazos negativos. Os diminutivos, disposición positiva de tipo afectiva e en moitas ocasións tratan de realza-la función poética do texto.

Adxectivos

Constitúen un dos elementos clave na análise dun texto. Pódese analizar:

Escaseza ou abundancia
Tipoloxía:
1. Adxectivos especificativos (aqueles que expresan unha calidade secundaria do substantivo que serve para individualizalo)
2. Adxectivos explicativos ou epítetos (aqueles que expresan unha calidade primaria do substantivo con valor primordialmente estético. Entre os epítetos encontramos a seguinte tipoloxía:
  1. Epíteto laudificador: É aquel epíteto que expresa a calidade máis típica que posúe o substantivo ó que acompaña
  2. Epíteto laudativo: Acompaña a un substantivo intentando gabalo ou denigralo ó máximo
  3. Epíteto apositivo: Aparece sempre entre pausas gráficas e funciona case coma un substantivo
  4. Epíteto frase: Corresponde a oracións subordinadas de relativo que van acompañando a un substantivo. Procuran embelecer
  5. Epíteto visionario: Aparece este tipo cando a un substantivo o acompaña un adxectivo que non ten ningún tipo de relación co primeiro, é dicir, o adxectivo porta un significado incoherente con respecto ó substantivo. En moitas ocasións, os adxectivos adquiren o seu valor mediante construcións preposicionais, introducidas xeralmente pola preposición de.

Persoais

Constitúen un elemento clave á hora de realizar un bo comentario, posto que debemos ter en mente se o texto aparece escrito en primeira persoa ou se polo contrario non aparece así. Cando un texto poético aparece escrito en primeira persoa, a expresión de sentimentos íntimos e o ton subxectivo resultan patentes. Se, pola contra, se emprega outra alternativa é probable que a subxectividade descenda e predomine, porén, o narrativo sobre o lírico. Nun texto debemos ter en conta a posibilidade de que aparezan diferentes valores dos pronomes, sendo os máis frecuentes:

Valor enfático: Aparece cando nunha oración se remarca o pronome a pesar de non ser necesaria a súa presenza posto que xa se sobreentende no contexto verbal ou no da composición.
Valor pleonástico: Consiste na utilización de dous pronomes coa mesma función sintáctica tratando tamén de reforzar.

Verbos

Deberemos ter en conta se son escasos ou abundantes posto que a súa escaseza favorece o estilo nominal e un ritmo máis lento, polo contrario a abundancia favorece o estilo verbal e un ritmo máis áxil ou dinámico. Deberemos tamén realizar análises das principais formas verbais, pois poden axudar a configura-la situación temporal do poema fixándonos especialmente se existen.

Presente de Indicativo: Serve para remarca-la realidade. Á hora de analiza-lo presente, poden aparecer unha serie de valores:
Presente histórico: Chámaselle presente dramático. Supón o emprego do presente con valor de pasado.
Presente prospectivo: Expresa unha acción futura. A orientación de futuridade vén indicada por un adverbio ou frase equivalente.
Presente habitual: Expresa accións habituais.
Presente intemporal ou permanente: refírese a realidades concibidas fóra do tempo, eternas ou de validez ilimitada.
Presente con valor imperativo.
Imperfecto de indicativo: Temporalmente se caracteriza por esvaecer un tempo. O valor máis habitual é o de imperfecto narrativo, que é utilizado polo poeta para contar acontecementos que non interesa que estean moi concretos a nivel temporal; este imperfecto aparece xeralmente como forma dominante nos romances e tamén nos contos infantís.
O perfecto: Afasta os acontecementos da área afectiva do lector, o que provoca en moitas ocasións reflexión profunda ante o que se le, pero distanciada.

Tamén deberemos ter en conta se predominan os tempos do modo indicativo ou os do subxuntivo. En caso de predomina-los primeiros os feitos expostos estarán totalmente conectados coa realidade e se os segundos estarán conectados coa posibilidade, desexo, probabilidade, e polo tanto, máis afastados da realidade, pois o subxuntivo é o modo do subxectivo.

Nexos

Analizarémo-la posible presenza de:

Conxuncións coordinadas: Se abundan esaxeradamente favorecen a presenza dun estilo infantil, ou coloquial, vulgar.
Conxuncións subordinadas: Cando abundan estamos ante un estilo retórico, culto, rebuscado,...

Valores:

Valor ilativo (Nexo e): Cando a conxunción aparece ó inicio dun texto ou despois dun punto.
Valor ponderativo (Nexo e): Cando vai entre signos de admiración: ¡Vaites, e canto te quixen!
Valor enlazante (Nexo e): Cando o nexo une dúas palabras iguais: Suspendía e suspendía.
Valor intensificador (nexo disxuntivo): Ou vés ou quedas.
Valor identificador (nexo disxuntivo): Cando mediante a conxunción ou se identifican dous elementos como idénticos.

Sintaxe do texto

Orde das palabras. Nun comentario debemos analizar tamén a sintaxe posto que se o texto aparece escrito en oracións simples a súa sintaxe é sinxela e a súa comprensión é máis doada. Pola contra, se no texto predominan as subordinadas, a súa sintaxe escurécese.

Tamén convén atender á orde das palabras, pois o autor pode elixir diferentes tipos de orde:

Orde lóxica: Respecta a sintaxe normal do galego: Sux + Pred + O.D. + CC.
Orde Afectiva: É aquel que dispón os elementos segundo o interese con que os enuncie o autor. Salienta algún elemento.
Orde rítmica: Consiste en dispo-las palabras nos versos buscando repetir esquemas acentuais de versos anteriores.
Hipérbato: É a alteración por motivos artísticos da orde das palabras.
1. Hipérbato suave: Sintaxe non moi trastocada
2. Hipérbato violento: Cando a sintaxe é inintelixible.

Plano do contido

Asunto ou argumento

Consiste en realizar un pequeno resumo empregando as nosas propias palabras tratando de contar de forma breve o contido do texto.

Tema

É a idea base que aparece no texto, o tema debe ser expresado nun máximo de 10 palabras. Unha vez sinalado o tema debemos comentar dous aspectos relacionados con este:

Tratamento que lle dá o autor ó tema: Un tema aparentemente serio como por exemplo a morte pode ser tratado polo autor do texto de xeito cómico; pola contra, un tema aparentemente cómico pode ser tratado con seriedade. No comentario debemos analizar se o tratamento é:
1. Lírico-amoroso
2. Irónico-burlesco
3. Cómico
4. Filosófico
Inclusión do tema na historia da literatura e na obra do autor

Apartados

Xeralmente, todo texto está estruturado nunha serie de apartados. A nosa misión é descubrilos e para o mesmo teremos en conta as seguintes opcións:

Analiza-lo contido do texto e descubrir que polo contido existen varias partes.
Diferencia-los apartados do poema polas estruturas sintácticas semellantes.

Temas relacionados