Jan Wjela
 |
Tutón zapisk zaběra so z basnikom-spisowaćelom Radyserbom-Wjelu. Za fararja ze samsnym mjenom hlej Jan Wjela (farar), za wučerja-lektora Jan Wjela (1920). |
Jan Wjela, tež Jan Radyserb-Wjela (* 8. januara 1822 na Židowje; † 19. januara 1907 w Budyšinje) bě serbski wučer, basnik a spisowaćel. Swoje twórby wozjewi přewažnje z mjenom Radyserb, pisaše pak tež pod pseudonymomaj Žarin a Mrowjan.
Žiwjenje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Jan Wjela narodźi so 8. januara 1822 na Židowje[1] blisko Budyšina a wopyta tam šěsć lět ludowu šulu. Wuchodźiwši šulu, dźěłaše 13-lětny Wjela jako kruwar pola burow w Radworju a Łahowje. Farar Budyskeje Michałskeje cyrkwje Arnošt Bohuwěr Jakub, jeho něhdyši wučer nabožiny a zdobom prěni serbski zapósłanc w Sakskim krajnym sejmje 1849 pak jeho 1836 za preparandu wučerskeho seminara namjetowaše. Wot lěta 1838 do 1842 wuwuči so Wjela na Krajnostawskim wučerskim seminarje w Budyšinje, hdźež zhromadnje z Kocorom, Pjekarjom, Mučinkom a Bartkom rozwučowanje wo serbšćinje a serbskim pismowstwje pola Lubjenskeho přijimowaše. Wot 1842 do 1844 běše Wjela jako zastupny wučer w Chanecach, wot 1844 do 1852 jako pomocny wučer w Bórku a hač do lěta 1889, hdyž so na wuměnk poda, jako prěni wučer na Židowje přistajeny. Připódla wuwučowaše wot 1868 serbšćinu na Budyskim gymnaziju, hdźež běše mjez druhim tež Arnošt Muka jeho šuler.
W času předměrca wobdźěli so Wjela na patriotiskich schadźowanjach młodych Serbow, z kotrymiž prěnje serbske spěwanske swjedźenje a załoženje wědomostneje towaršnosće Maćica Serbska přihotowaše. Jako republikanar wobdźěleše so wón na hibanju za čas Němskeje rewolucije 1848/49, redigowaše z Janom Bartkom wot měrca 1848 do awgusta 1848 politiski tydźenik Serbski Nowinkar a załoži Serbske burske towarstwo w Bórku. Wjelowe prěnje basnje wozjewi Handrij Zejler w 1842 załoženej Tydźenskej Nowinje. Dalše wozjewichu so tež w časopisu Łužica a wot 1853 w Časopisu Maćicy Serbskeje, w kotrymž tež leksikaliske a frazeologiske zběrki poda. W lěće 1847 běše Wjela z Pójdančka k wubudźenju a k polěpšenju wutroby za Serbow awtor prěnjeje serbskeje wuměłskeje prozy, kotrejž sćěhowachu hišće wósom dalšich. Zdobom najznaćiše z tutych je historiske powědančko Jan Manja abo Hdźe statok mój z lěta 1886. Za čas žiwjenja zezběra Wjela mnoho přisłowow, kotrež Arnošt Muka dorjadowa a 1902 pod titulom Přisłowa a přisłowne hrónčka a wusłowa Hornjołužiskich Serbow wuda.
Jan Radyserb-Wjela wuznamjeni so 1875 z Ryćerskim křižom II. rjadownje Albrechtoweho rjadu a bu 1896 čestny čłon Maćicy Serbskeje. Wón zemrě z 85 lětami w Budyšinje a bu na Budyskim Tuchorju pochowany.
Literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Pójdančka k wubudźenju a k polěpšenju wutroby za Serbow, zběrka serbskich powědančkow (1847)
- Nadpad pola Bukec 1758, powědančko (1852)
- Křiž a połměsac abo Turkojo před winom w lěće 1683, powědančko (1883)
- Trójniki – zběrka powědančkow (1885)
- Bitwa pola Budyšina 1813, powědančko (1891)
- Nowe trójniki, zběrka serbskich powědančkow (1893)
- Zabawki. Swojim lubym Serbam, zběrka serbskich powědančkow (1896)
- Zabawy. Powědančka za lubych Serbow, zběrka serbskich powědančkow (1901)
Wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Jan Radyserb-Wjela – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow
- Sigmund Musiat: Jan Wjela-Radyserb – demokrat za ćichim. W Rozhledźe 1/2007 (webarchiw)
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Lucija Hajnec: Wjela-Radyserb, Jan. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 621slsl.
- Susanne Hose: Wjela (Wehle), Jan (Johann). W: Sächsische Biografie. Institut für Sächsische Geschichte und Volkskunde e.V. (wud.), wobdźěłała Martina Schattkowsky. (hsb.)
- ↑ Tauf-, Trauungs- u. Totennachrichten 1815–1826. W: familysearch.org: Bautzner Kirchenbücher 1699–1915. Wotwołana 1. nowembra 2014 (wobraz 309 wot 555, čisło 7). (němsce)