Հայերը Մալայզիայում

Մալայզահայեր
Մալայզիաի դրոշը
Ընդհանուր քանակ
100
Բնակեցում
Մալայզիա 50 Սինգապուր Ավստրալիա Հայաստան
Լեզու(ներ)
Հայերեն, Մալայերեն, անգլերեն
Հավատք(ներ)
Հայ Առաքելական եկեղեցի

Հարավ-Արևելյան Ասիայում հայերը բնակություն են հաստատել դեռևս 16-17-րդ դարերից։ Հնում հայերը Մալայզիա են եկել հիմնականում Հնդկաստանից և Հին Ջուղայից ու արմատավորվել են Մալակկա թերակղզում։ Նրանք հաստատվել են Փենանգ նահանգի Ջորջթաուն քաղաքում և շատ կարճ ժամանակում վճռորոշ դեր են ունեցել նահանգի տնտեսական, մշակութային և ճարտարապետական ձևավորման պատմության մեջ։

Մ-ի տարածքի Փենանգ կղզում և Մալակկա քաղաքում հայերը հաստատվել են XVII դ. վերջին - XVIII դ. սկզբին: Հիմնականում Հնդկաստանում, Չինաստանում, Բիրմայում և Ինդոնեզիայում գործող հայկական խոշոր առևտրական ընկերությունների ներկայացուցիչներ էին, նաև Հնդկաստանից Հարավարևելյան Ասիա անցնող հայ վաճառականներ, որոնք իջևանում էին կղզում: Փենանգում ստեղծվել են հայկական առևտրատներ և կազմակերպություններ, որոնք մրցակցել են անգլիական առևտրական ընկերությունների հետ:

Հայերի թիվը կղզում ավելացել է Փենանգի բրիտանական գաղութ դառնալուց (1791) հետո: 1802-ին հայերը դիմել են քաղաքապետարան, որպեսզի իրենց ազգային սովորույթները հաշվի առնվեն նոր քաղաքացիական օրենսգրքում: 1822-ին այստեղ կառուցվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (օծվել է 1824-ին): Եկեղեցու շրջակայքում հայերը կառուցել են շքեղ տներ, փողոցը կոչվել է Հայկական (այդ անունը կրում է ցայսօր):

Փենանգաբնակ հայերն աչքի ընկնող դեր ունեին կղզու տնտեսության և առևտրի զարգացման գործում: Հայ առևտրականների մեծ մասն ուներ սեփական նավեր («Հիրո», «Արտաշ», «Հարություն Աբգար», «Հովհաննես Մանուկ» ևն): Կղզում մի քանի խոշոր հյուրանոցներ պատկանել են Տիգրան, Սարգիս, Արշակ, Մարտիրոս Սարգսյան եղբայրներին: Համայնքի ճանաչված անդամներից էին Արշակ և Սարգիս Էդգարյանները, մեծահարուստներ Չարլզ Աբգարը և Խաչատուր Գալստյանը, բարերար Կարապետ Առաքելը (վճարել է Մ-ի պարտապանների կալանավարում գտնվող բոլոր հայերի պարտքերը), բժիշկ Թադևոս Ավետումը (գործուն դեր է խաղացել Փենանգի բժշկական, սոցիալական ու քաղաքական կյանքում՝ որպես քաղաքապետարանի կոմիսար և հաշտարար դատավոր: Հիմնադրել է Ջորջթաունի դիսպանսերը, եղել կաուչուկի մի շարք ընկերությունների տնօրեն, նրա դուստր Իրիսը եղել է նահանգապետի կնոջ անձնական քարտուղարը), աուդիտոր Ստեփան Մ. Գրեգորին (տպագրել է նյութեր Օսմանյան կայսրոթյունում հայերի տաժանակիր վիճակի մասին), իրավաբան-փաստաբան Հովհաննես Ջոակիմը (Հովակիմ), նրա որդի Բազիլը՝ առաջատար փաստաբան և Կուալա Լումպուրի պատվավոր քաղաքացի:

XIX դ. 50-70-ական թթ. Փենանգում գործել են Հնդկաստանի «Արևելյան ապահովչաց» առևտրա-արդյունաբերական և «Աբգարյան» (կառավարիչ՝ Ծատուր Հարությունյան-Անտոնյան) ընկերությունների մասնաճյուղերը: Փենանգաբնակ հայերը կապ էին պահպանում իրենց հայրենիքի, հարևան երկրների հայ գաղութների հետ: Գաղութում կային ոչ միայն հայերեն թերթերի ընթերցողներ, այլև՝ բաժանորդներ: 1851-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Ե Աշտարակեցին հնդկահայերին ուղղված կոնդակում առանձնահատուկ շեշտել է Փենանգի կարևորությունը:

1895-ին փենանգահայերը հիմնել են Հայ օգնության ֆոնդ՝ օգնելու իրենց հայրենակիցներին Թուրքիայում: 1917-ին Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Թորգոմ Գուշակյանը Փենանգում դրամահավաք է կազմակերպել հայ աղետյալների համար:

XIX դ. 2-րդ կեսից համայնքն աստիճանաբար անկում է ապրել: Հայերը կղզուց տեղափոխվում էին Սինգապուր: 1871-ին կղզում բնակվել է 16, 1931-ին՝ 8, 1950-ական թթ.՝ 4 հայ:

1669 թ Մալակկա թերակղզում բնակվել է 240 հայ, որից 150-ը՝ բուն Մալազիայում, իսկ 90-ը՝ Սինգապուրում։

1897 թվականին Մալազիայում բնակվել է շուրջ 500 հայ, որոնք կենտրոնացած էին Մալակկա թերակղզու Կուալա Լումպուր, Ջորջթաուն և Մալակկա քաղաքներում։ Ներկայում Մալայզիայում բնակվող փոքրաթիվ հայերը (շուրջ 50 մարդ) կենտրոնացած են հիմնականում Կուալա Լումպուրում։ Ավերվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Տեղական իշխանությունները փորձել են ձեռք բերել և օգտագործել հայկական եկեղեցու տարածքը, սակայն Սինգապուրի հայոց եկեղեցական վարչությունը դիմել է դատարան և կարողացել շահել դատը, հողը վաճառել է, և այդ գումարով հիմնվել է «Խաչատուր Գալստյանի հիշատակի հիմնադրամ» անձեռնմխելի գումարը, որի տոկոսները մինչև Երկրորդ աշխարհամարտը տնօրինել է Սինգապուրի հայությունը: XX դ. սկզբին եկեղեցին հիմնավորապես ավերված էր. միայն երիցտունն էր կանգուն:

Փենանգում բնակվող վերջին հայերը, հավանաբար, եղել են Իփեկճյան եղբայրները, որոնք կղզուց հեռացել են 1966-ին: Այժմ հայերի երբեմնի գոյության մասին է հիշեցնում Հայկական փողոցը, Արաթունի ճանապարհը (ուղի) և հայկական խաչքարերը: Գործում են հայերի հիմնած «Е and О» հյուրանոցը, «А. А. Antony» միջնորդական ընկերությունը, սակայն դրանք այլևս հայերի չեն պատկանում:

Մալակկա քաղաքում հայերը հաստատվել են XVII դ. 2-րդ կեսին: Տեղի հայ գաղութի մասին առաջին անգամ հիշատակում է Կոստանդին Ջուղայեցին: Հայ վաճառականները Մալակկա են եկել հատկապես Հնդկաստանի Սուրաթ քաղաքից, առևտուր արել կամ միջնորդական ծառայություններ կատարել: Հայերի երբեմնի ներկայության վկաներն են դամբանաքարերը, որոնցից ամենավաղը, թվագրված՝ 1736 թ., պատկանում է Խոջա Սարգսի որդի Հովհաննես Դոնակաոյին. հանրահայտը Հակոբ Շահամիրյանի (հնդկահայ ազգային գործիչ Շահամիր Շահամիրյանի որդու) տապանաքարն է (մահացել է 1774-ին), որի վրայի արձանագրությունում ասվում է. «...Բերեք ինձ իմ Երկրի ազատության լուրը, որից ես այսքան հեռու եմ...»:

Մալակկահայերը մեծ մասամբ վաճառականներ էին, պանդոկատերեր: Նրանցից շատերը վարձու կամ սեփական նավեր ունեին (Մալակկայի նավահանգիստը կարևոր նավակայան էր դարձել Եվրոպայի և Հնդկաստանի տարբեր գաղութների հայության համար): Մալակկայում անգլիական տիրապետության հաստատումից (1795) հետո հայերը դեռևս պահպանում էին իրենց տնտեսական ուժն ու հեղինակությունը և անգլիացիների ու ֆրանսիացիների հիմնական մրցակիցն էին: Հայ առևտրականներին չեզոքացնելու նպատակով անգլիացիները և ֆրանսիացիները դարանակալ հարձակումներ էին կազմակերպում, կողոպտում հայկական նավերը: Այս պայմաններում, երբ Մալակկան տնտեսական անկում էր ապրում և հայերին չեզոքացնելու քաղաքականություն էր իրականացվում, հայերն աստիճանաբար գաղթել են տնտեսական վերելք ապրող Սինգապուր: Մալակկայի գաղութը վերջին անգամ հիշատակվում է 1850-ին՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի կոնդակներից մեկում:

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայ Սփյուռք» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։