Көз жасы субұрқағы
| Көз жасы субұрқағы | |
| қырымтат. Közyaş Çeşmesi | |
 | |
| Жалпы мәлімет | |
|---|---|
| Орналасқан қала | |
| Мемлекет | |
| Ашылған уақыты | |
| Картада орналасуы | |
|
| |
Координаттар: 44°44′55″ с. е. 33°52′53″ ш. б. / 44.74861° с. е. 33.88139° ш. б. (G) (O) (Я)
Көз жасы субұрқағы (қырымтат. Közyaş Çeşmesi) — 1764 жылы салынған Бақшасарайдағы хан сарайының аумағындағы сәлсәбил субұрқағы. Пушкиннің «Бақшасарай субұрқағы» поэмасында дәріптелген.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүр бойынша субұрқақты жасау бастамасын Қырым ханы Қырым Гереймен байланыстырады. Субұрқақ 1764 жылы қайтыс болған және ханның сүйікті күңі саналатын Диләра бикештің кесенесіне (дүрбе) қойылған деп болжанады. Субұрқақ II Екатеринаның келуіне байланысты Хансарайдың «Субұрқақтар ауласына» ауыстырылып (Таурид сапары кезінде), қазіргі уақытта сонда орналасқан.
Қырым Герей ханның махаббаты туралы аңыз Бақшасарайда XVIII ғасырдан бері таралып келеді. Алғашында ханның қайтыс болған сүйіктісінің ескерткіші ретінде сол кезде осылай аталмаған Көз жасы субұрқағы емес, Диләра кесенесі ғана белгілі болды. Оның есімі дүрбедегі және Жасыл мешіттегі (Жасыл Жәми, сақталмаған) жазуларында аталған.
Кейінгі дәстүрлер әдетте сүйікті күңнің христиан ретінде бейнеледі, бірақ оның есімі мен ұлтына байланысты ерекшеленді. Оны грек (Динора Хионис), грузин[1] деп атады. А.С.Пушкиннің «Бақшасарай субұрқағы» шыққаннан кейін оның поляктан шыққан нұсқасы[2] белгіленіп, ақын барған кезде бұзылған субұрқақ ханның мұңды махаббатының белгісіне айналып, Қырым аңыздарында «жастаған тас»[3] тропы пайда болды:
| “ | Қырым Герей ирандық шебер Өмерді шақырып алып: ─ Тастың менің қайғымды ғасырлар бойы көрсететіндей, еркектің жүрегі жылағандай жастайтын тасты жаса. | ” |
Субұрқақтың авторы сарай шебері Өмерге тиесілі.
Сипаттамасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу] Сыртқы медиафайлдар
| |
|---|---|
|
Топқапы сарайындағы сәлсәбил субұрқағы. |
|
|
Мәулен мұражайындағы сәлсәбил субұрқағы. |
Субұрқақ бірегей емес. Мұсылмандардың сарай кешендерінде жұмақ су қоймаларының бірімен байланыстыруға арналған «сәлсәбил» түріндегі қабырға субұрқақтары салынған. Мұндай «сәлсәбил» субұрқағы, бірақ шахмат тәртібімен орналасқан консолдердегі тостағандары жоқ, мысалы, араб шеберлері салған Палермодағы Сиса сарайында сақталған. «Сәлсәбилдер» сондай-ақ дүрбелерді, әулиелердің (әзизлер) бейіттерін безендірген, зираттарда орналастырылатын.
Көз жасы субұрқағына ең ұқсасы (бірақ 12 тостаған бар) сол Бақшасарай сарайының «Хауыз ауласында» орналасқан. Судың ағып өтуіне арналған тоғыз тостағанды субұрқақтарды Түркияда, мысалы, Топқапы сарайында және Мәулен мұражайында көруге болады.
XIX ғасырдан бері кең тараған түсініктеме бойынша (әсіресе татар мәтіндерінде жоқ) көз жасы субұрқағанда ағып жатқан су ханның қайғысын білдіреді. Үстіңгі тостағаннан — «жүрек» — ол «көз жасындай» екі кішірек тостағанға құяды, салыстырмалы тыныштық жылаудан кейін немесе уақыт өте келе жеңілдікті білдіреді. Бұл үш рет қайталанады, соңғысы — төменгі — үлкен тостағандардың көлемі алдыңғыларынан асып түседі.
Бақшасарайдағы көз жасы субұрқағында екі жазу бар. Үстіңгі жағындағы фигуралы субұрқақта – Шайхия ақынның Қырым Герейді дәріптейтін өлеңі:
| “ | Аллаға шүкір! Бақшасарайдың жүзі тағы күлді: Ұлы Қырым Герейдің мейірімі әбден тынды! Мызғымайтын ыждағатымен ол төңірегін сумен қандырды, Ал егер Алланың қалауы болса, бұдан да көп жақсылық жасайды. Ақыл-ойының зеректілігімен су тауып, әдемі субұрқақ жасады. Кімде-кім тексергісі келсе, келіп көрсін: Біз өзіміз Дамаск пен Бағдатты көрдік және ол жақта мұндай нәрсені кездестірмедік! Әй, шейхтер! Кімде-кім шөлін қандырса, Құран тілімен былай дейді: Келіңіздер, шипалы бұлақтың ең таза суын ішіңдер! |
” |
Төменгі жазбада Құран Кәрімнің 76-сүресінің 18-аяты келтірілген:
| “ | Ол пейіште “Сәлсәбил” деп аталатын бір бастау бар. | ” |
Субұрқақ өсімдік өрнектерімен безендірілген. Су ағатын саңылау стилдендірілген гүлдің бес жапырақшасымен қоршалған. Екі жазудың арасында орналасқан табақтың ортасында інжір салынған тостаған ойылған. Субұрқақтың етегінде, әдетте, мәңгіліктік нышаны ретінде түсіндірілетін шиыршық немесе өмірдің мәніне күмәнданудың нышаны ұлу бейнеленген және де, мүмкін, оның жылан бейнелемесімен байланысы, сондай-ақ салттық айналымы да солай түсіндіріледі. Субұрқақтың сүйір төбесінде мүйіз тәрізді жарты ай әлемі мен крест тәрізді фигуралар үйлестірілген.
Бақшасарайдағы көз жасы субұрқағы кейінгі көшірмелердің қатары үшін үлгі болды. Оған Воронцов сарайындағы көз жасы субұрқағы немесе «Мәриәм» (сәулетші Э. Блор) және Ореандадағы императорлық иеліктегі «жүзім саябағында» орналасқан субұрқағын жатқызады.
А.Штакеншнейдер Санкт-Петербургтегі Кіші Эрмитаждың павильондық залының ішкі көрінісін жасау кезінде көз жасы субұрқақтарын шығармашылығымен қайта шығарды.
Бақшасарайдың сарынының негізінде сәулетші Н.П.Краснов Көккөздегі Жүсіповтердің аңшылық үйіне (қазіргі Никитский ботаникалық бағында) және Дединдегі Патша сарайының Шығыс залына арналған субұрқақтарын құрастырды.
Кеңес заманында Бақшасарайдағы көз жасы субұрқағының алдына А.С.Пушкиннің шойын мүсін орнатылды (ск. Мельников, 1950 (?)).
Көркем әдебиетте
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- 1820 жылы сарайға Пушкин келді, ол субұрқақтың әсерінен 1824 жылы «Бақшасарай субұрқағы» поэмасын жазды.
- Қырым татарларының тарихы мен мәдениеті мұражайының қызметкерлері күн сайын «көз жасы субұрқағының» жоғарғы тостағанына екі жаңа раушан гүлін салады. Бұл Пушкиннің «Бақшасарай сарайының субұрқағына» деген өлең жолдарына сілтеме:
| “ | Махаббат субұрқағы, субұрқақ тірі! Мен саған сый әкелдім екі раушан. Тынбайтын сыбдырыңды жақсы көремін Ақындық көз жасыңды да. |
” |
- Пушкиннен басқа Бақшасарай субұрқағын құру туралы аңызға Адам Мицкевич пен Леся Украинка зер салды.
Галереясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]-
В. П. Дриттенпрейс. Көз жасы субұрқағы. «Таразы» журналындағы сурет. 1907
-
Бақшасарай сарайының «Хауыз ауласындағы» сәлсәбил субұрқақ
-
Ореандадағы императорлық резиденцияның «жүзім бағындағы» субұрқақ. XX ғасырдың басы
-
Эрмитаждың павильон залындағы төрт субұрқақтың бірі (сәулетші А. И. Штакеншнейдер)
-
Көккөздегі (қазіргі Никитский ботаникалық бағында) Жүсіповтардың аңшылық үйіндегі субұрқақ (сәулетші Н. П. Краснов)
-
Палермодағы Сиса сарайындағы сәлсәбил субұрқағы
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Тарихшы, Бақшасарай мұражайының қызметкері О.Гайворонскийдің айтуынша, Диләра шеркес болуы мүмкін. Төменгі «бикеш» мәртебесі бола тұра оның құрметіне екі ғимараттың (кесене мен Жасыл мешіт) бағышталуы оны Қырым Герейдің анасы деп болжауға мүмкіндік берді (Гайворонский О. Бақшасарай субұрқағы туралы аңыздар. ─ 1 Б.: Диләра бикеш дүрбесі // Авдет. ─ 2015. ─ Шығ. 30).
- ↑ Бұл нұсқаның пайда болуы XVIII ғасырдағы қырым тарихшысы Сейіт Мұхаммед Ризеге жатқызылған түрік тіліндегі «Жеті планета» трактатынан белгілі Фатих Герей хан мен оның поляк күңі туралы әңгіменің жаңғырығы болуы мүмкін. XVIII─XIX ғасырлар тоғысында бұл поляк тұтқыны аңыздарда Мәриям Потоцкаяға, ал Фатих Герей танымал Қырым ханы Қырым Герейге айналуы мүмкін (Бронштейн А. И. «Көз жасы субұрқағы » аңызының өзгеруі // Бақшасарай тарихи-археологиялық жинағы. ─ Шығ. 1. ─ Ақмешіт, 1997. ─ Б. 475─486 Мұрағатталған 7 қарашаның 2017 жылы.). О.Гайворонскийдің айтуынша, хан сүйіктісінің поляк тегі туралы нұсқасы халықтық емес, оны София Потоцкаяның анасы София Глявоне-Потоцкая ойлап тапқан, ал А.С.Пушкин аңызды соңғысынан естуі мүмкін еді (Гайворонский О. Бақшасарай субұрқағы туралы аңыздар. VI Б.: Ыстанбұлдық куртизанның қиялы // Авдет. ─ 2015. ─ Шығ. 35).
- ↑ Кустова М. Г. Көз жасы субұрқағы // Қырым аңыздары / Ред. Таран Г. И.─ Изд. 4-е, доп. ─ Ақмешіт: Крымиздат, 1963. ─ Б. 153─156.