Tekst źródłowy strony Aneks:Język polski - wymowa - zasady

Artykuł opisuje system fonetyczny zaimplementowany w [[user:Olafbot|programie dodającym wymowę]] na Wikisłowniku. Jest on zgodny z systemem przedstawionym w podręczniku Ostaszewskiej, Tambor ''Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego''<ref name="fonetyka">Danuta Ostaszewska, [[w:Jolanta Tambor|Jolanta Tambor]], ''Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego'', Wydawnictwo Naukowe PWN, wyd. 2, 4 dodruk, sierpień 2009, Warszawa, [[Specjalna:Książki/978-83-01-14896-6|ISBN 978-83-01-14896-6]]</ref>, choć niekiedy było konieczne użycie innych źródeł dla oddania zjawisk, występujących w przykładach z podręcznika, ale nieopisanych w nim teoretycznie. 

== Zapis i różnica między fonemem a głoską ==
{{main|[[Aneks:Język polski - wymowa - głoski]]|[[wikipedysta:Olafbot#Uwagi na temat zapisu i czcionek|Uwagi na temat zapisu i czcionek]]}}
W słowniku stosowany jest [[w:międzynarodowy alfabet fonetyczny|międzynarodowy alfabet fonetyczny]] IPA, oraz [[w: alfabet slawistyczny|alfabet slawistyczny]] AS. Każdy z nich może oddawać [[zapis fonetyczny]] (na poziomie pojedynczych [[głoska|głosek]]) albo [[zapis fonologiczny]] (na ogólniejszym poziomie [[fonem]]ów, będących takimi zbiorami głosek, że ich wymiana wewnątrz jednego fonemu nigdy nie powoduje zmiany znaczenia słowa). Nawiasy kwadratowe [ ] oznaczają zapis fonetyczny, a pochyłe / / fonologiczny. Ta różnica w zapisie, choć zalecana przez [[w:International Phonetic Association|International Phonetic Association]], nie jest respektowana przez większość słowników języków obcych, które prezentują zapis fonologiczny w nawiasach kwadratowych. 

W Wikisłowniku przyjęto stosowanie zapisu fonetycznego, co z jednej strony pozwala uczącym się języka obcokrajowcom najdokładniej dopasować swoją wymowę, a z drugiej strony może sprawić, że dany zapis będzie charakterystyczny tylko dla części użytkowników języka.

== Reprezentacja liter w postaci głosek == 
Zasadniczo większości liter w języku polskim odpowiada pojedynczy [[fonem]].
Odpowiedni spis znajduje się [[Aneks:Język polski - wymowa - głoski#Rejestr_głosek_używanych_w_polszczyźnie|tutaj]]. Istnieją jednak wyjątki, omówione dalej.

=== Dwuznaki ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - wyjątek od dwuznaków|wyjątek od dwuznaków]]}}
Sekwencje ''ch, cz, dz, dź, dż, rz, sz'' mają szczególną funkcję - na ogół dwie litery oznaczają w nich pojedynczy fonem. Również ''i'' w sekwencjach ''ci, ki, gi, ni, si, zi, dzi'' zwykle nie powoduje jedynie zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski (jak wyjątkowo dzieje się m.in. w słowie [[sinus]]<ref>więcej wyjątków podano [[Aneks:Język polski - wymowa - dwuznaki|tutaj]]</ref>), lecz zmienia ją na spółgłoskę środkowojęzykową<ref name="spółgłoski"/> (jak w [[siny]]). Szczegóły na stronie [[Aneks:Język polski - wymowa - dwuznaki]].

=== Wymowa samogłosek nosowych ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - asynchroniczna wymowa ą|asynchroniczna wymowa ą]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - asynchroniczna wymowa ę|asynchroniczna wymowa ę]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - denazalizacja|denazalizacja]]}}
Dawniej uważano, że litery ''ą, ę'' reprezentują pojedyncze samogłoski nosowe {{IPA3|ɔ̃, ɛ̃}}, {{AS3|õ, ẽ}}. W szczególności w ten sposób są one zapisywane na pierwszym miejscu, jako zalecane, w Słowniku wymowy polskiej PWN<ref name="SWP">{{Karaś1977}}</ref>. Taka wymowa, tzw. '''wymowa synchroniczna samogłosek nosowych''' ({{audio-A|Pl-gęś-3.ogg|przykład}}), jest możliwa, gdy ruchy warg, języka i podniebienia miękkiego występują równocześnie. Nowsze badania pokazały jednak, że niemal nie występuje ona w praktyce, z wyjątkiem niektórych gwar, w szczególności w Małopolsce południowo-zachodniej, części Lubelszczyzny, ziemi łukowskiej, okolic Siedlec i Ostrowi, skrawku Śląska<ref name="synchr">Halina Karaś: ''[http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=83 Gwary polskie – Synchroniczna wymowa samogłosek nosowych'']</ref>. Niektórzy językoznawcy uważają, że występuje ona w wymowie ogólnopolskiej przed spółgłoskami szczelinowymi<ref name="spółgłoski"/> i w [[wygłos]]ie<ref name="synchr"/>, przeczy temu jednak fakt, że przed miękką spółgłoską szczelinową<ref name="spółgłoski"/> (np. w [[gęś]]) wyraźnie odróżnialne są dwie poprawne wersje wymowy, obydwie asynchroniczne: 1) {{IPA3|ɡɛ̃w̃ɕ}}, {{AS3|gẽũ̯ś}}, {{audio-A|Pl-gęś-1.ogg}}, 2) {{IPA3|ɡɛ̃j̃ɕ}}, {{AS3|gẽĩ ̯ś}}, {{audio-A|Pl-gęś-2.ogg}}. Przy założeniu '''asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych''', zarówno ''ą'' jak i ''ę'' reprezentują po dwie głoski, z których druga zmienia się w zależności od następującej po niej spółgłoski:

{|class="wikitable"
!rowspan="2"|występuje przed
!colspan="3"|ą
!colspan="3"|ę
|-
!IPA
!AS
!przykład
!IPA
!AS
!przykład
|-
|dź
|rowspan="4"|{{IPA4|ɔ̃ɲ}}
|rowspan="4"|{{AS4|õń}}
|[[sądzić|sądź]]
|rowspan="4"|{{IPA4|ɛ̃ɲ}}
|rowspan="4"|{{AS4|ẽń}}
|[[lędźwiowy]]
|-
|dzi
|[[sądzić]]
|[[sędzia]]
|-
|ć
|[[przemarznąć]]
|[[nęcić|nęć]]
|-
|ci
|[[mącić|mąci]]
|[[nęcić|nęci]]
|-
|t
|rowspan="5"|{{IPA4|ɔ̃n}}
|rowspan="5"|{{AS4|õn}}
|[[mątwa]]
|rowspan="5"|{{IPA4|ɛ̃n}}<ref name="ętnaście">Wyjątki: [[piętnaście]], [[dziewiętnaście]], gdzie ę jest czytane jako {{AS3|e}}</ref>
|rowspan="5"|{{AS4|ẽn}}<ref name="ętnaście"/>
|[[męt]]
|-
|d
|[[sądny]]
|[[mędrzec]]
|-
|dz
|[[ksiądz]]
|[[jędza]]
|-
|d-ż<ref>Zbitka ''ądż'' występuje tylko słowach typu [[skądże]], [[dokądże]], gdzie ''dż'' reprezentuje dwie oddzielne głoski: ''d'' oraz ''ż''.</ref>
|[[skądże]]
| -
|-
|c
|[[ssać|ssąc]]
|[[bęc]]
|-
|cz
|{{IPA4|ɔ̃n͇}}<ref name="ncz">Zachodzi tu dodatkowo [[#Udziąsłowienie|udziąsłowienie]] {{AS4|n}} przed spółgłoską dziąsłową {{AS4|č}}</ref>
|{{AS4|õṇ}}<ref name="ncz"/>
|[[mączka]]
|{{IPA4|ɛ̃n͇}}<ref name="ncz"/>
|{{AS4|ẽṇ}}<ref name="ncz"/>
|[[męczyć]]
|-
|k
|rowspan="2"|{{IPA4|ɔ̃ŋ}}
|rowspan="2"|{{AS4|õŋ}}
|[[kąkol]]
|rowspan="2"|{{IPA4|ɛ̃ŋ}}
|rowspan="2"|{{AS4|ẽŋ}}
|[[męka]]
|-
|g
|[[pociągowy]]
|[[księgowy]]
|-
|p
|rowspan="2"|{{IPA4|ɔ̃m}}
|rowspan="2"|{{AS4|õm}}
|[[kąpielówki]]
|rowspan="2"|{{IPA4|ɛ̃m}}
|rowspan="2"|{{AS4|ẽm}}
|[[sęp]]
|-
|b
|[[bąbel]]
|[[bezzębny]]
|-
|l
|rowspan="2"|{{IPA4|ɔ}}<ref name="denazal">Zachodzi tutaj tzw. '''denazalizacja'''</ref>
|rowspan="2"|{{AS4|o}}<ref name="denazal"/>
| -
|rowspan="2"|{{IPA4|ɛ}}<ref name="denazal"/>
|rowspan="2"|{{AS4|e}}<ref name="denazal"/>
|[[machnąć|machnęli]]
|-
|ł
|[[pojąć|pojął]]
|[[machnąć|machnęła]]
|-
|f
|rowspan="9"|{{IPA4|ɔ̃w̃}}
|rowspan="9"|{{AS4|õũ̯}}
|[[fąfel]]
|rowspan="9"|{{IPA4|ɛ̃w̃}}
|rowspan="9"|{{AS4|ẽũ̯}}
| -
|-
|w
|[[przekląć|przekląwszy]]
|[[przedsięwziąć]]
|-
|s
|[[wąski]]
|[[męski]]
|-
|sz
|[[chrabąszcz]]
|[[chrzęszczeć]]
|-
|z
|[[wiązać]]
|[[więzy]]
|-
|rz
| -
|[[Siemięrzyce]]
|-
|ż
|[[książę]]
|[[księżna]]
|-
|ch
|[[wąchać]]
|[[węch]]
|-
|h
| -
| -
|-
|ś
|rowspan="4"|{{IPA4|ɔ̃w̃}}
|rowspan="4"|{{AS4|õũ̯}}
|[[czyjś|czyjąś]]
|rowspan="4"|{{IPA3|ɛ̃w̃}} lub<br/>{{IPA3|ɛ̃j̃}}<ref name="gęś">Istnieją dwie jednakowo poprawne wersje asynchronicznej wymowy zbitki ''ęś''</ref>
|rowspan="4"|{{AS3|ẽũ̯}} lub<br/>{{AS3|ẽĩ ̯}}<ref name="gęś"/>
|[[gęś]]
|-
|si
|[[dąs]]ie
|[[gęsi]]
|-
|ź
|[[rozwiązły|rozwiąźlejszy]]
|[[więzień|więźniowie]]
|-
|zi
|[[wiąz]]ie
|[[więź|więzi]]
|-
|[[wygłos]]
|{{IPA4|ɔ̃w̃}}
|{{AS4|õũ̯}}
|[[iść|idą]]
|{{IPA3|ɛ}}<ref name="denazal"/>
|{{AS3|e}}<ref name="denazal"/>
|[[się]]
|}

=== Wymowa ''u'' ===
Litera ''u'' na ogół reprezentuje samogłoskę {{AS4|u}} lub jej wersję z podwyższoną artykulacją albo unosowieniem (szczegółowo opisane [[Aneks:Język polski - wymowa - głoski#Nazalizacja_i_podwyższona_artykulacja|tutaj]]).

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - wymowa u jako ł|wymowa u jako ł]]}}
W zbitkach ''au'' albo ''eu'' na skutek wystąpienia tzw. [[w:rozziew|rozziewu artykulacyjnego]]<ref name="rozziew"/> litera ''u'' jest jednak czytana jako {{AS3|u̯}} ({{IPA3|w}}), zwykle oznaczane literą ''ł'', np. [[auto]], [[Europa]]. Wyjątkami są wszystkie słowa w których zbitka ''au'', ''eu'' znajduje się na granicy przedrostka (np. [[naubijać]], [[naubliżać]], [[nausznik]], [[zauroczenie]]), przyrostka ([[ateusz]], [[ateuszowy]], [[ateuszostwo]], [[faryzeusz]], [[jubileusz]], [[jubileuszowy]], [[liceum]]) oraz słowa [[nauka]], [[nauczka]], [[nauczanie]], [[nauczenie]], [[laurka]], [[Zeus]], [[Dzeus]], [[Seul]], czasem także [[neutron]] i [[neutralny]]. Jednak już w [[laur]], [[laurowy]] słychać {{AS4|u̯}}.

=== Funkcje ''i'' ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - zmiękczenie|zmiękczenie]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - wymowa i jako /j/|wymowa i jako /j/]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - końcówka -ida|końcówka -ida]]}}
Litera ''i'' może oznaczać:
* po ''c, s, n, z, dz'': 
** przed spółgłoską i w [[wygłos]]ie: zmianę poprzedniej głoski na środkowojęzykową i głoskę {{AS4|i}} (szczegóły opisane w  [[Aneks:Język polski - wymowa - dwuznaki]]). Przykłady: [[cicho]], [[siła]], [[konik]], [[kozica]], [[dziś]]
** przed samogłoską: zmianę poprzedniej głoski na środkowojęzykową. Przykłady: [[cieszyć]], [[siąść]], [[koniec]], [[zielony]], [[dzień]]. W przypadku końcówek [[-nia]], [[-niowy]], także odmienionych, mają zastosowanie dodatkowe reguły opisane [[#Końcówki_-nia,_-niowy|dalej]].
* po ''t, d, p, b, m, f, w, l, r, dż, h (ch), cz, sz, ż (rz)'':
** przed spółgłoską i w [[wygłos]]ie: zmiękczenie poprzedzającej spółgłoski oraz {{AS4|i}}. Przykłady: [[butik]], [[dinozaur]], [[pisać]], [[bitwa]], [[mistrz]], [[fikus]], [[wina]], [[lira]], [[riksza]], [[dżins]], [[historyczny]], [[Chiny]], [[cziksa]], [[Sziwa]], [[żigolo]]
** przed samogłoską: zmiękczenie poprzedzającej spółgłoski oraz {{AS4|i ̯}}. Przykłady: [[kutia]], [[diabeł]], [[pies]], [[biały]], [[miasto]], [[fiasko]], [[wiadro]], [[Emilia]], [[Orion]], [[adadżio]], [[Fidżi]], [[Hiob]], [[anarchia]], [[mickiewicziana]], [[roszi]]ego
* po ''k, g'':
** przed spółgłoską i w [[wygłos]]ie: wymowa ''k'' lub ''g'' miękkiego {{AS4|ḱ, ǵ}} oraz {{AS4|i}}. Przykłady: [[kilka]],  [[taki]], [[magiczny]]
** w końcówce [[-gia]] (także odmienionej): miękkie ''g'' {{AS4|ǵ}} oraz {{AS4|i ̯}}. Przykłady: [[biologia]], [[czarna magia|magia]]
** przed samogłoską w innej sytuacji: tylko miękkie ''k'' lub ''g'' {{AS4|ḱ, ǵ}}. Przykłady: [[kiedy]], [[giaur]]
* po ''j'' oraz po spotykanych głównie w transliteracji [[sanskryt]]u ''ć, dź, ś, ń, ź'': {{AS4|i}}. Przykłady: {{D}} [[policja|policji]], [[ćwierćinteligent]], [[dźinizm]], [[śiwaizm]], {{D}} [[jadźńa|jadźńi]],
* po samogłosce i w [[nagłos]]ie {{AS4|i}}<ref>zob. też sekcję ''[[#Sąsiadujące_samogłoski|Sąsiadujące samogłoski]]''</ref>. Przykłady: [[archaik]], [[deizm]], [[doić]], [[beduin]], [[igła]]. Wyjątkiem jest końcówka [[-oida]] czytana {{AS4|oi ̯da}} (np. [[sinusoida]]), także odmieniona (tych [[sinusoida|sinusoid]]) oraz [[mozaika]] i pochodne od niej ([[mozaikarz]], [[vitromozaika]]). Natomiast rzeczowniki kończące się w mianowniku {{lp}} na [[-id]], i ich formy odmiany czyta się przez {{AS4|i}} (np. [[android]], {{D}} [[android]]a<ref>[http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=6059 Poradnia PWN – Android na planetoidzie]</ref>).  Zbitka ''oida'' wewnątrz słowa także czytana jest zwyczajnie przez {{AS4|i}}, np. [[haploidalny]]. Zwyczajnie są też czytane końcówki ''-eida'' ([[Eneida]]) oraz ''-aida'' ([[Danaida]]<ref>Andrzej Markowski: ''[https://books.google.dk/books?id=WSs_AQAAIAAJ&q=danajdy&dq=danajdy&hl=pl&sa=X&ei=UA3_VKeHKcXEPamUgKAC&ved=0CDgQ6AEwBA Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN]'', Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, str. 154</ref>).

Nie wszyscy językoznawcy są zgodni co do tego podziału. Na przykład w Słowniku wymowy polskiej PWN<ref name="SWP"/> w zbitkach ''bie, gie, gię, kie, mie, mię, pie, pię, wie, wię'' występuje tylko zmiękczenie bez {{AS4|i ̯}}. Ostaszewska i Tambor<ref name="fonetyka"/> powołują się jednak na późniejsze badania, z których wynika, że na tej pozycji występuje {{AS4|i ̯}}.

==== Końcówki ''-nia, -niowy'' ====
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - końcówki -ni...|końcówki -ni...]]}}
W końcówkach [[-nia]], [[-niowy]] (także w ich odmianie), litera ''i'' jest w jednych słowach czytana jako {{AS4|i ̯}} ([[linia]], [[liniowy]]), w innych natomiast zmienia tylko ''n'' w środkowojęzykowe {{AS4|ń}} ([[kania]]). Prostym testem, pozwalającym odróżnić te sytuacje jest sprawdzenie końcówki dopełniacza liczby pojedynczej. Jeśli zawiera podwójne ''i'' (''linii''), wówczas głoska {{AS4|i ̯}} jest słyszalna, w przeciwnym wypadku (''kani'') słychać tylko ń.

==== Końcówka ''-izmie'' ====
{{zobkat|[[:Kategoria:Alternatywna wymowa -izmów|Alternatywna wymowa -izmów]]}}
Końcówkę [[-izm]] zapisywaną w {{Ms}} i {{W}} {{lp}} jako ''-zmie'' wymawia się alternatywnie jako ''-zmie'' albo ''-źmie''.

== Upodobnienia ==
Pomiędzy sąsiednimi głoskami w ramach jednego słowa zachodzą pewne upodobnienia. Niekiedy upodobnienie zachodzi także między ostatnią głoską jednego słowa, a pierwszą głoską następnego (tzw. '''upodobnienie międzywyrazowe'''). 

=== Zmiękczenie ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - zmiękczenie|zmiękczenie]]}}
Jeśli po spółgłosce następuje głoska {{AS4|i}}, {{AS4|i ̯}}, lub dowolna środkowojęzykowa (czyli miękka), wówczas spółgłoska ta ulega zmiękczeniu (według systemu fonetycznego Ostaszewskiej, Tambor<ref name="fonetyka"/>). Niektórzy językoznawcy uważają, że zmiękczają tylko {{AS4|i}} oraz {{AS4|i ̯}}.

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - zmiękczenie międzywyrazowe|zmiękczenie międzywyrazowe]]}}
Istnieje także tzw. zmiękczenie międzywyrazowe, w którym ostatnia głoska poprzedniego słowa jest zmiękczana przez {{AS4|i}}, {{AS4|i ̯}}, lub głoskę środkowojęzykową w [[nagłos]]ie kolejnego słowa.

=== Udźwięcznienie ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - udźwięcznienie|udźwięcznienie]]}}
Udźwięcznienie jest procesem, w którym spółgłoska bezdźwięczna staje się dźwięczna pod wpływem innej spółgłoski w danej grupie spółgłoskowej (zespole sąsiadujących spółgłosek ograniczonych przez samogłoski). Jest to efektem ogólnej '''zasady jednorodności grup spółgłoskowych''', zgodnie z którą spółgłoski w zbitkach albo są wszystkie bezdźwięczne, albo wszystkie dźwięczne. Od zasady tej istnieją niekiedy wyjątki, na granicy [[zrostek|zrostków]] (np. przedrostka lub przyrostka).

<!--Udźwięcznienie następuje, gdy w zbitce jest dowolna głoska z fonemów {{AS2|b}}, {{AS2|t}}, {{AS2|g}}, {{AS2|dz???}}, {{AS2|z}}, {{AS2|dż}}, {{AS2|ż}}, {{AS2|ź}}...-->
<!--szczegółowe zasady-->
<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - udźwięcznienie międzywyrazowe|udźwięcznienie międzywyrazowe]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - różnice w wymowie warszawskiej i krakowsko-poznańskiej|różnice w wymowie warszawskiej i krakowsko-poznańskiej]]}}
Występuje też zjawisko '''udźwięcznienia międzywyrazowego'''. Dźwięczna głoska w [[nagłos]]ie może udźwięcznić głoskę w [[wygłos]]ie poprzedniego słowa. Dzieje się tak, gdy głoska w nagłosie jest spółgłoską dźwięczną właściwą, zgodnie z zasadą jednorodności grup spółgłoskowych. Ponadto w tzw. '''wymowie krakowsko-poznańskiej''' (udźwięczniającej) udźwięcznienie międzywyrazowe zachodzi także wtedy, gdy w nagłosie jest samogłoska lub spółgłoska półotwarta (sonorna)<ref name="spółgłoski"/>. W '''wymowie warszawskiej''' (nieudźwięczniającej) takie zjawisko zachodzi tylko jeśli pierwsze słowo jest [[przyimek|przyimkiem]]. W Wikisłowniku podana jest wymowa warszawska, a tam, gdzie wymowa krakowsko-poznańska by się różniła, dodany jest odpowiedni opis.

=== Utrata dźwięczności ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - utrata dźwięczności w wygłosie|utrata dźwięczności w wygłosie]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - utrata dźwięczności w wyniku bezdźwięczności innej spółgłoski|utrata dźwięczności w wyniku bezdźwięczności innej spółgłoski]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - postępowa utrata dźwięczności|postępowa utrata dźwięczności]]}}
Utrata dźwięczności jest procesem odwrotnym do udźwięcznienia, także wynikającym z zasady jednorodności grup spółgłoskowych. W wyniku tego spółgłoska dźwięczna staje się bezdźwięczna.

Utrata dźwięczności zachodzi najczęściej w pozycji [[wygłos]]u, czyli na końcu słowa (np. w wyrazie [[róg]], czytanym {{AS4|ruk}}). Zdarza się też, że zachodzi pod wpływem innej spółgłoski w danej zbitce (np. w słowie [[trwać]], gdzie {{AS4|v}} przechodzi w {{AS4|f}} pod wpływem głoski {{AS4|t}}, znajdującej się w tej samej zbitce).

Wyjątkiem jest słowo [[kontrwywiad]], gdzie [[zrostek|zrostki]] [[kontr-]] i [[wywiad]] funkcjonują jak oddzielne słowa i ani ''t'' nie ubezdźwięcznia ''w'', ani ''w'' nie udźwięcznia ''t''. Generalnie jednak tak nie jest, np. w przedrostkach [[w-]], [[bez-]], [[roz-]], [[przed-]], [[pod-]] dźwięczność ostatniej głoski zależy od dźwięczności pierwszej głoski po przedrostku. Przedrostki [[z-]] oraz [[wz-]] zmieniają pod wpływem wymowy pisownię na [[s-]], [[ś-]], [[ws-]] w przypadku, gdyby miały utracić swą dźwięczność.


<!--postępowa utrata dźwięczności-->
<!--reguły -->

=== Udziąsłowienie ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - udziąsłowienie|udziąsłowienie]]}}
Spółgłoska zębowa<ref name="spółgłoski">zob. [[Aneks:Język polski - wymowa - głoski#Spółgłoski|tabelę spółgłosek]]</ref> przed spółgłoską dziąsłową właściwą<ref name="spółgłoski"/> (zwykle zapisywaną ''rz, ż, sz, dż, cz'') zamienia się sama w dziąsłową lub wtórnie udziąsłowioną. Zwykle nie powoduje to jednak zamiany kolejnych spółgłosek na dziąsłowe, np. w [[strzała]] udziąsłowieniu ulega wyłącznie {{AS2|t}}.

=== Rozsunięcie artykulacyjne ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - rozsunięcie artykulacyjne|rozsunięcie artykulacyjne]]}}
Na ogół litera ''ń'' jest czytana {{IPA3|ɲ}}, {{AS3|ń}}. Istnieje jednak zjawisko, zwane '''rozsunięciem artykulacyjnym''', które zmienia tę wymowę w niektórych przypadkach:
* W zbitkach ''ńcz'', ''ńdż'' litera ''ń'' jest czytana {{AS4|ĩ ̯ṇ}}, np. {{AS4|avgãĩ ̯ṇčyk}} ([[Afgańczyk]]).
* W zbitkach ''ńc'', ''ńdz'' litera ''ń'' jest czytana {{AS4|ĩ ̯n}}, np. {{AS4|f‿kõĩ ̯ncu}} ([[w końcu]])
* Jeśli po ''ń'' następuje ''w, f, z, s, ż, rz, ź, ś, ch, h'', wówczas ''ń'' jest czytane {{AS4|ĩ ̯}}, np. {{AS4|pãĩ ̯stfo}} ([[państwo]])

=== Podwyższona artykulacja samogłosek ===
{{main|[[Aneks:Język polski - wymowa - głoski#Nazalizacja i podwyższona artykulacja|nazalizacja i podwyższona artykulacja]]}}
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - podwyższona artykulacja|podwyższona artykulacja]]}}
Każda z samogłosek oprócz {{AS2|i}}, {{AS2|y}} występuje w wersji z podwyższoną artykulacją (pomiędzy spółgłoskami miękkimi<ref name="spółgłoski"/>).

=== Sąsiadujące samogłoski ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - długa samogłoska|długa samogłoska]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - epenteza j|epenteza j]]|[[:Kategoria:Wymowa polska - epenteza ł|epenteza ł]]}}
Sąsiadujące ze sobą identyczne samogłoski są zazwyczaj czytane jak wydłużona samogłoska. Sąsiedztwo dwóch różnych samogłosek jest trudne do wymówienia (tzw. '''[[w:rozziew|rozziew artykulacyjny]]'''<ref name="rozziew">Halina Karaś: [http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=124&Itemid=58 Gwary polskie – Rozziew artykulacyjny]</ref>). Pomiędzy {{AS2|i}} albo {{AS2|u}} a sąsiednią samogłoską mogą więc pojawić się ledwo słyszalne półsamogłoski (tzw. '''[[w:epenteza|epenteza]]'''). Ich oznaczenie w IPA może być mylące. Oznaczenia {{IPA3|<sup>j</sup>}} (po samogłosce) nie należy mylić z [[w:palatalizacja|palatalizacją]] oznaczaną {{IPA3|ʲ}} (po spółgłosce). Podobnie {{IPA3|<sup>w</sup>}} nie należy mylić z  [[w:labializacja|labializacją]], oznaczaną {{IPA3|ʷ}}, jednak nie występującą w ogólnej polszczyźnie, a jedynie w gwarach. W poniższej tabeli uwzględniono także kombinacje potencjalne, które nie występują w polszczyźnie, z wyjątkiem ewentualnych obcych zapożyczeń.
{|class="wikitable"
!
!{{AS2|a}}
!{{AS2|e}}
!{{AS2|i}}
!{{AS2|o}}
!{{AS2|u}}
!{{AS2|y}}
|-
!{{AS2|a}}
|{{AS|•a}}, {{IPA|aː}}
|{{AS|ae}}
|{{AS|a<sup>i ̯</sup>i}}<ref name="Ai">o ile litera ''i'' po samogłosce byłaby czytana {{AS2|i}} co w praktyce mogłoby występować tylko w nie do końca spolszczonych wyrazach obcych – zobacz sekcję [[#Funkcje i|''Funkcje i'']]</ref>
|{{AS|ao}}
|{{AS|a<sup>u̯</sup>u}}<ref name="au">o ile litera ''u'' jest czytana {{AS2|u}} – zobacz sekcję ''[[#Wymowa_u|Wymowa u]]''</ref>
|{{AS|ay}}
|-
!{{AS2|e}}
|{{AS|ea}}
|{{AS|•e}}, {{IPA|ɛː}}
|{{AS|e<sup>i ̯</sup>i}}<ref name="Ai"/>
|{{AS|eo}}
|{{AS|e<sup>u̯</sup>u}}<ref name="au"/>
|{{AS|ey}}
|-
!{{AS2|i}}
|{{AS|i<sup>i ̯</sup>a}}
|{{AS|i<sup>i ̯</sup>e}}
|{{AS|•i}}, {{IPA|iː}}
|{{AS|i<sup>i ̯</sup>o}}
|{{AS|i<sup>i ̯</sup>u}}
|{{AS|i<sup>i ̯</sup>y}}
|-
!{{AS2|o}}
|{{AS|oa}}
|{{AS|oe}}
|{{AS|o<sup>i ̯</sup>i}}<ref name="Ai"/>
|{{AS|•o}}, {{IPA|ɔː}}
|{{AS|o<sup>u̯</sup>u}}
|{{AS|oy}}
|-
!{{AS2|u}}
|{{AS|u<sup>u̯</sup>a}}
|{{AS|u<sup>u̯</sup>e}}
|{{AS|u<sup>i ̯</sup>i}}<ref name="Ai"/>
|{{AS|u<sup>u̯</sup>o}}
|{{AS|•u}}, {{IPA|uː}}
|{{AS|u<sup>u̯</sup>y}}
|-
!{{AS2|y}}
|{{AS|ya}}<ref name="yj">o ile ''y'' byłoby czytane {{AS|y}} a nie {{AS| i ̯}}</ref>
|{{AS|ye}}<ref name="yj"/>
|{{AS|y<sup>i ̯</sup>i}}<ref name="yj"/><ref name="Ai"/>
|{{AS|yo}}<ref name="yj"/>
|{{AS|y<sup>u̯</sup>u}}<ref name="yj"/>
|{{AS|•y}}, {{IPA|ɨː}}
|}

=== Geminata ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - geminata|geminata]]}}
Dwie identyczne spółgłoski obok siebie, lub w [[wygłos]]ie i w [[nagłos]]ie kolejnego słowa, często są wymawiane w postaci tzw. '''[[geminata|geminaty]]''', oznaczanej identycznie, jak długa samogłoska; {{wikipedia|geminata}}

=== Zbitki ''-nk-, -ng-'' ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - zbitki -nk-, -ng-|zbitki -nk-, -ng-]]}}
Zbitki ''-nk-, -ng-'' są czytane {{AS4|ŋk}}, {{AS4|ŋɡ}}. Wyjątkiem w wymowie ogólnopolskiej jest przypadek, gdy pomiędzy {{AS4|ŋ}} oraz {{AS4|k}} przebiega granica morfologiczna wyrazu i w odmianie sekwencja ''nk'' zostaje rozbita (np. w słowie [[sukienka]], {{D}} {{lm}} ''sukienek''). Wyjątek ten nie dotyczy pasa Polski od Poznania do Bieszczad.

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - zbitki -nk-, -ng- na granicy wyrazów|zbitki -nk-, -ng- na granicy wyrazów]]}}
Również jeśli w [[wygłos]]ie występuje ''n'', a kolejny wyraz rozpoczyna się od ''k'' lub ''g'', wówczas ''n'' czytane jest {{AS4|ŋ}}.

=== Grupa ''AN+S'' ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - grupa ANS|grupa ANS]]}}
W zbitkach ''Ans, Ansz, Amf, Amw'' gdzie ''A'' to samogłoska (przynajmniej w szybkiej wymowie), litera ''n'' albo ''m'' przechodzi w {{IPA3|w̃}}, {{AS3|ũ̯}}. Oznacza to głoskę podobną do zwykle zapisywanej ''ł'', ale unosowioną, czyli trochę zbliżoną do ''n''. Ponadto samogłoska ulega [[Aneks:Język polski - wymowa - głoski#Nazalizacja i podwyższona artykulacja|nazalizacji]]. Przykłady: [[instytut]], [[kunsztowny]], [[amfa]], [[tramwaj]].

== Akcent wyrazowy ==
=== Miejsce akcentu ===
Zasadniczo w języku polskim akcentowana jest przedostatnia sylaba (tzw. akcent '''[[paroksytoniczny]]'''). Od tej reguły istnieje wiele wyjątków.

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - akcent na ostatnią sylabę (oksytoniczny)|akcent na ostatnią sylabę (oksytoniczny)]]}}
Akcent na ostatnią sylabę (tzw. '''[[oksytoniczny]]''') mają<ref name="akcent">[http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=5267 Poradnia PWN – Mądre osoby akcentują...]</ref>:
* wyrazy jednosylabowe<ref>[http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=5250 Poradnia PWN – akcent wyrazów jednosylabowych]</ref> nie będące proklitykami i enklitykami (zob. [[#Zestrój akcentowy|dalej]]), choć w słownikach, w hasłach opisujących słowa jednosylabowe, symbolu akcentu nie umieszcza się. Akcent to wyróżnienie danej sylaby na tle innych, ma więc dla słów jednosylabowych sens tylko w otoczeniu innych słów. 
* [[w:skrótowiec literowy|skrótowce literowe]] ([[PKP]]), nieliczne grupowce ([[Pafawag]]), niektóre mieszane ([[SGPiS]], [[PZKosz]]). Wyjątkiem są skrótowce, w których ostatni człon jest dwusylabowy ([[MP4]]).
* słowa, w których po przedrostku [[arcy-]], [[eks-]], [[super-]], [[wice-]], [[pseudo-]] następuje słowo jednosylabowe ([[arcyłotr]]).
* niektóre zapożyczenia, np. [[aperitif]], [[atelier]], [[exposé]], [[foyer]], [[jury]], [[menu]], [[passe-partout]], [[purée]], [[rendez-vous]], [[tournée]], [[attache]], [[sauté]], [[plateau]], [[à propos]], [[à rebours]], [[au pair]], [[au revoir]], [[ad memoire]], [[chargé d'affaires]] (i w jednym i drugim słowie akcent oksytoniczny), [[déjà vu]], [[écru]], [[femme fatale]], [[faux pas]], [[porte-parole]], [[tête-à-tête]], [[vis-à-vis]], [[va banque]], [[abarot]], [[ganz egal]], [[Lomé]], [[Camus]], [[Renault]], [[Matthew]], [[etui]], [[Quebec]], [[Sao Tomé]], [[frotté]], [[vinaigrette]], [[direct]], [[apiać]], [[cliché]], [[decoupage]], [[Pompidou]]
* inne wyjątki, np. [[ahoj]], [[apsik]], [[ojej]], [[ławostół]], [[nie-Żyd]]

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - akcent na trzecią sylabę od końca (proparoksytoniczny)|akcent na trzecią sylabę od końca (proparoksytoniczny)]]}}
Akcent na trzecią sylabę od końca (tzw. '''[[proparoksytoniczny]]''') <ref name="akcent"/>:
* czasowniki w 1. i 2. os. {{lm}} czasu przeszłego (czyli zakończone na [[-liśmy]], [[-łyśmy]], [[-liście]], [[-łyście]])
* czasowniki w {{lp}} i w 3 os. {{lm}} trybu przypuszczającego (czyli zakończone na [[-łbym]], [[-łabym]], [[-łbyś]], [[-łabyś]], [[-łby]], [[-łaby]] [[-byśmy]], [[-byście]], [[-liby]], [[-łyby]])
* słowa zapożyczone, zakończone na [[-ika]], [[-yka]], (np. [[botanika]], [[fabryka]]), oraz te spośród ich form odmienionych ([[botanika|botaniki]]) oraz pochodzących od nich określeń ludzi ([[botanik]]iem), które mają tyle samo sylab.
* słowa zakończone przyrostkiem [[-li]] (''znaszli ten kraj'') oraz [[-że]] (''napiszże to wreszcie'')
* liczebniki co najmniej trójsylabowe, zakończone na [[-kroć]] oraz trójsylabowe zakończone na [[-sta]], [[-set]]: [[czterysta]], [[pięciuset]], [[sześciuset]], [[siedemset]], [[siedmiuset]], [[osiemset]] [[ośmiuset]], [[dziewięćset]], [[kilkaset]], [[kilkuset]]
* inne wyjątki, np. [[komitet]], [[kinderbal]], [[maksimum]], [[minimum]], [[ryzyko]], [[prezydent]], [[uniwersytet]], [[reguła]], [[jeżeliby]], [[jeśliby]], [[ponieważby]], [[rzeczpospolita]], [[respublica]], [[w ogóle]], [[Interpol]], [[Jerozolima]], [[Jeruzalem]], [[opera]], [[Abidżan]], [[Willemstad]], [[Oranjestad]], [[Connecticut]], [[Port-au-Prince]], [[Los Angeles]]. Niekiedy także [[okolica]], choć chyba większość osób stosuje akcent na przedostatniej sylabie.

Akcent na czwartą sylabę od końca<ref name="akcent"/> (bez oddzielnej nazwy<ref> [http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=5971 Poradnia PWN – proproparoksytoniczny?]</ref>):
* słowa w 1. i 2. os. {{lm}} trybu przypuszczającego (zakończone na [[-libyśmy]], [[-łybyśmy]], [[-libyście]], [[-łybyście]])

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - akcent poboczny|akcent poboczny]]}}
W słowach o co najmniej czterech sylabach występuje dodatkowy '''akcent poboczny''' na pierwszej sylabie. 

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - podwójny akcent|podwójny akcent]]}}
Niektóre słowa składające się z dwóch lub większej liczby [[zrostek|zrostków]] są akcentowane tak, jakby każdy [[zrostek]] był osobnym słowem, np. [[powieściopisarka]], {{IPA3|pɔˈvʲjɛ̇ɕʨ̑ɔpʲiˈsarka}}. Zjawisko to nazywane jest '''podwójnym akcentem'''<ref>Władysław Lubaś, Stanisław Urbańczyk, ''Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej'', Warszawa 1990, [[Specjalna:Książki/83-85004-32-7|ISBN 83-85004-32-7]]<!--Na książce wydrukowany błędny ISBN: 84-85004-32-7--></ref>.

=== Zestrój akcentowy ===
{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - zestrój akcentowy|zestrój akcentowy]]}}
Niektóre zespoły następujących po sobie słów akcentowane są razem, stanowiąc tzw. '''zestrój akcentowy'''. Wyróżnia się wówczas tzw. '''proklityki''', słowa które dołączają się do następującego po nich słowa i '''enklityki''', które dołączają się do słowa poprzedniego.

Proklitykami są:
* partykuła przecząca [[nie]] w połączeniu z co najmniej dwusylabowymi formami czasownika<ref name="klityki">Hanna Jadacka, Akcent [w:] ''Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN'', pod red. Andrzeja Markowskiego, Warszawa 1999, s. 1613–1615</ref>
* przyimki jednosylabowe<ref name="klityki"/>
* niektóre przyimki dwusylabowe, będące wersjami przyimków jednosylabowych: [[beze]], [[nade]], [[ode]], [[przede]], [[przeze]], [[pode]], [[poza]], [[spode]], [[znade]]
* spójniki jednosylabowe<ref>Irena Boruc, Helena Sprengel, Elżbieta Werkowska: [http://www.podkowa.gda.pl/pliki/strony_male_tp_100. Tablice Polonistyczne], wyd. Podkowa, Gdańsk, 2006, [[Specjalna:Książki/83-88299-21-2|ISBN 83-88299-21-2]], str. 25</ref> – opinie językoznawców są tu zróżnicowane, jedni nie wliczają ich wcale, inni wszystkie, jeszcze inni tylko spójniki [[i]], [[a]]<ref>Z. Klemensiewicz: [http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plain-content?id=17778 Enklityki i proklityki w języku polskim] w: Język Polski, 2/1952</ref>. Bot dodający wymowę przyjmuje tę ostatnią opcję.

<br/>{{zobkat|[[:Kategoria:Wymowa polska - przyimek nie tworzący sylaby|przyimek nie tworzący sylaby]]}}
Przyimki niezawierające samogłoski (czyli [[w]] oraz [[z]] oraz przestarzałe [[k]]) oprócz tego że są proklitykami, tworzą jedną sylabę z pierwszą sylabą następującego po nich słowa. Jest to jedyny w języku polskim przypadek, gdy pisany oddzielnie wyraz nie tworzy własnej sylaby.

Enklitykami są<ref name="klityki"/>:
* jednosylabowe formy czasowników ([[user:Olafbot/wymowa/czasowniki jednosylabowe|lista]]) po partykule [[nie]]
* jednosylabowe formy zaimków osobowych oprócz mianownika
* zaimek zwrotny [[się]]

Reguły akcentowania:
* proklityka w zestroju z enklityką są akcentowane na odpowiednią (zwykle drugą, patrz [[#Miejsce_akcentu|wyżej]]) sylabę licząc od końca enklityki, np. {{IPA4|ˈɲɛ‿ma}} ([[nie ma]]), {{IPA4|pʃɛˈzɛ‿mʲɲɛ}} (''[[przeze]] [[ja|mnie]]''). 
* słowo nie będące proklityką w zestroju z enklityką jest akcentowane tak jakby enklityki nie było.
* w zestroju proklityki ze słowem nie będącym enklityką akcentowane jest zawsze to drugie słowo, np. {{IPA4|ɲɛ‿ˈmaj}} (''[[nie]] [[maj]]'').

== Wyjątki ==
Istnieje duża liczba słów obcych, niezasymilowanych, lub nie do końca zasymilowanych, które zachowały (niekiedy częściowo) oryginalną pisownię i wymowę. Niekiedy nietypowa wymowa dotyczy także słowa rdzennie polskiego, jak [[sześćdziesiąt]]. Również wśród skrótowców zdarzają się wyjątki w wymowie, por. sposób czytania [[UPA]] i [[USA]]. Niepełna lista wyjątków znajduje się [[user:Olafbot/wymowa/wyjątki|tutaj]].

== Zobacz też ==
* [[Aneks:Język polski - wymowa - głoski]]
* [[Wikipedysta:Olafbot#Generowanie wymowy polskiej|Szczegóły implementacji polskiej wymowy na Wikisłowniku]]

== Przypisy i źródła==
<references/>

[[Kategoria:Wymowa polska]]