Kodeks Etyki Radcy Prawnego

Kodeks Etyki Radcy Prawnego (”KERP”) – akt normatywny tworzący zbiór norm deontologicznych (etycznych) uchwalony w formie kodeksu przez Krajowy Zjazd Radców Prawnych. Ustala zasady etyki radcy prawnego tj. jego akceptowalne etycznie zachowania związane z wykonywaniem zawodu. KERP ma zastosowanie do radców prawnych i aplikantów radcowskich tworzących samorząd zawodowy radców prawnych, a także w zakresie uregulowanym odrębną ustawą – do prawników zagranicznych, świadczących w Polsce pomoc prawną w zakresie odpowiadającym zawodowi radcy prawnego.

Geneza

Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych wprowadziła obowiązek wykonywania zawodu zgodnie z zasadami etyki zawodowej (art. 3 ust. 2). Po utworzeniu na podstawie tej ustawy samorządu radców prawnych (jako samorządu zawodowego), jeden z jego organów (Krajowy Zjazd Radców Prawnych) miał za zadanie uchwalić zasady etyki zawodowej (art. 57 pkt 7). W związku z tym 25 września 1983 r. I Krajowy Zjazd Radców Prawnych uchwalił Tezy w sprawie etyki zawodowej radcy prawnego. Zapoczątkowało to prace nad stworzeniem zasad etyki zawodowej. Prace te zakończyły się wraz z odbyciem II Krajowego Zjazdu Radców Prawnych 1987 r.

Historia regulacji

Pierwsze Zasady Etyki Zawodowej Radcy Prawnego zostały uchwalone przez II Krajowy Zjazd Radców Prawnych 20 września 1987 r. uchwałą nr 3 w sprawie Zasad etyki zawodowej radcy prawnego (z mocą obwiązującą od tego dnia). Regulacja składała się z zasad ogólnych obejmujących niezależność, tajemnicę zawodową, konflikt interesów, lojalność i koleżeństwo (godność zawodu oraz postępowanie poza wykonywaniem zawodu nie były wówczas przedmiotem regulacji, ale pozostawiono je orzecznictwu sadów dyscyplinarnych). Zasady ogólne stanowiły normy nadrzędne nad norami (zasadami) szczegółowymi tj. zasadami postępowania i obowiązkami stanowiącymi uzupełnienie, doprecyzowanie lub wyjaśnienie dla zasad ogólnych. Zasady szczególne obejmowały wykonywanie zawodu, postępowanie wobec jednostek organizacyjnych i ich pracowników, sądów i innych organów orzekających, innych radców prawnych, członków samorządu i jego organów. Całość była dostosowana do ówczesnych realiów wykonywania zawodu w ramach stosunku pracy i stosunku służbowego. Radcowie prawni świadczyli wówczas pomoc prawną na rzecz instytucji państwowych oraz jednostek gospodarki uspołecznionej z sektora państwowego, spółdzielczego, a także na rzecz organizacji społecznych. W uchwale zasady etyki zostały ujęte w 44 artykułach pomieszczonych w ośmiu rozdziałach.

Zmiany ustroju państwowego i społeczno-gospodarczego zapoczątkowane w 1989 r. miały wpływ na status zawodowy radcy prawnego. Zaowocowały pojawieniem się nowych form wykonywania zawodu (poza stosunkiem pracy i służbowym), nowych klientów (podmiotów gospodarczych z sektora prywatnego), dopuszczeniem do świadczenia pomocy prawnej spółek z udziałem zagranicznym oraz rozszerzeniem zakresu świadczonej pomocy prawnej. W tych nowych realiach zawodowych IV Krajowy Zjazd Radców Prawnych uchwałą nr 8 z 9 listopada 1991 r. w sprawie zmian w zasadach etyki radcy prawnego ^[3] dokonał nowelizacji Zasad Etyki Zawodowej Radcy Prawnego z 1987 r. Zmiany polegały głównie na uregulowaniu nowej roli radców prawnych w świadczeniu pomocy prawnej na rzecz sektora prywatnego (tzw. obsługa podmiotów gospodarczych), a także na uszczegółowieniu zasad dotyczących obowiązku ochrony tajemnicy zawodowej.

Następujące w dalszym okresie przemiany regulacyjne, rynkowe i ekonomiczne spowodowały nadanie zawodowi radcy prawnego cech wolnego zawodu (niebędącego jeszcze wówczas przejawem prowadzenia działalności gospodarczej) oraz aktywnego uczestnika rynku usług prawniczych. W odpowiedzi na te wyzwania V Krajowy Zjazd Radców Prawnych uchwałą Nr 5/95 z dnia 9 listopada 1995 r. w sprawie Zasad etyki radcy prawnego ^[4] przyjął drugie i nowe Zasady Etyki Zawodowej Radcy Prawnego, które zastąpiły te z roku 1987. Zostały one ujęte w 69 artykułach pomieszczonych w pięciu rozdziałach. Usystematyzowano podstawowe zasady etyki tj. uczciwość i rzetelność, godność, niezależność, konflikt interesów, tajemnica zawodowa, zaufanie i skrupulatność w rozliczeniach z klientem, a ponadto uregulowano zasady dotyczące informacji i reklamy. Po raz pierwszy wprowadzono normy dotyczące postępowania poza wykonywaniem zawodu (ze względu na godność zawodu). W ramach wykonywania zawodu wprowadzono (również po raz pierwszy) regulacje odnoszące się do rozpowszechniania przez radcę prawnego informacji o wykonywanym zawodzie, zakazu reklamy i zakazu pozyskiwania klientów w sposób sprzeczny z godnością zawodu. Rozbudowano także przepisy odnoszące się do tajemnicy zawodowej i konfliktu interesów oraz relacji i rozliczeń z klientem.

Z końcem lat dziewięćdziesiątych XX w. część radców prawnych uzyskała status przedsiębiorcy (kancelarie i spółki) , a rola i zadania samorządu radcowskiego zostały umocowany konstytucyjnie jako samorządu osób wykonujących zawód zaufania publicznego (art. 17 ust. 1 Konstytucji RP). Zwiększeniu uległ też zakres podmiotowo-przedmiotowy pomocy prawnej radców prawnych wykonujących zwód w kancelariach i spółkach nie pozostających jednocześnie w stosunku pracy (świadczenie pomocy prawnej osobom fizycznym z wyjątkiem spraw rodzinnych, opiekuńczych i karnych). W reakcji na nie VI Krajowy Zjazd Radców Prawnych podjął uchwałę Nr 8/99 z 6 listopada 1999 r. w sprawie Zasad Etyki Zawodowej Radcy Prawnego ^[5] z mocą obowiązująca od 1 stycznia 2000 r. Było to trzecie całościowe ujęcie zasad etyki. Zostały one ujęte w 71 artykułach pomieszczonych w pięciu rozdziałach poprzedzonych preambułą. Utrzymano w nich systematykę i zakres podstawowych zasad etyki zawodowej wprowadzoną w 1995 r. Równocześnie doprecyzowano nakazy i zakazy w obszarze wykonywania zawodu (szczególnie tajemnicę zawodową, zakaz ustalania wyłącznie wynagrodzenia od sukcesu - pactum de quota litis, zakaz świadczenia pomocy prawnej dla celów popełnienia przestępstwa lub uniknięcia odpowiedzialności karnej, rozbudowano zakaz reklamy i dopuszczono informowanie o świadczeniu pomocy prawnej). W związku z rozpoczętym procesem akcesji do Unii Europejskiej uregulowano obowiązywanie zasad etyki przy świadczeniu pomocy prawnej poza granicami Polski.

Na skutek toczącej się w środowisku radcowskim dyskusji o zasadach komunikacji marketingowej radcy prawnego VII Krajowy Zjazd Radców Prawnych podjął uchwałę Nr 10/2003 z 8 listopada 2003 r. w sprawie zmian Zasad Etyki Radcy Prawnego ^[6] (nowelizującą Zasady Etyki Zawodowej Radcy Prawnego z 1999 r.). Mimo formalnego utrzymania zakazu reklamy poprzez doprecyzowanie jego zakres oraz dzięki poszerzeniu możliwości informowania o świadczeniu pomocy prawnej doszło do liberalizacji zasad w tym zakresie. Doprecyzowaniu uległ także zakaz pozyskiwania klientów oraz zasady świadczenia pomocy prawnej za granicą.

Kolejne zmiany ustawowe doprowadziły do zwiększenia zakresu przedmiotowego świadczonej przez radców prawnych pomocy prawnej (pełnienie roli obrońcy w sprawach o wykroczenia i wykroczenia karnoskarbowe) oraz do wejścia radców prawnych na rynek usług prawniczych w Unii Europejskiej (przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i związany z tym obowiązek implementacji przepisów prawa unijnego, w tym dyrektywy o zawodach prawniczych, usługowej i o handlu elektronicznym). Polski ustawodawca nie uregulował jednak kompleksowo rynku usług prawniczych. Spowodowało to szersze wejście na ten rynek spółek kapitałowych prowadzących nieregulowaną działalność prawniczą na zasadach wolności gospodarczej. Nie stanowią one jednak form wykonywania regulowanych zawodów radcy prawnego czy adwokata (choć niekiedy mają oni tam swój udział jako wspólnicy lub członkowie organów). Mowa tu o tzw. alternatywnych dostawcach usług prawniczych (tj. spółkach kapitałowych z wyłącznym lub częściowym udziałem nie prawników) tzw. firmach windykacyjnych i odszkodowawczych. Zjawisko to skłoniło na samorząd do liberalizacji zasad komunikacji rynkowej. Następstwem tych zmian było uchwalenie pierwszego Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, zastępującego dotychczasowy zbiór Zasady Etyki Zawodowej Radcy Prawnego z 1999 r. Kodeks ten został przyjęty uchwałą nr 5/2007 VIII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 10 listopada 2007 r. w sprawie uchwalenia Kodeksu Etyki Radcy Prawnego ^[7] i zawierał 54 artykuły pomieszczone w ośmiu rozdziałach. Kodyfikacja zasad etyki stanowiła nowy typ regulacji etycznej polegający na nadaniu dotychczasowym zasadom ogólnym statusu podstawowych wartości zawodowych (niezależność, tajemnica zawodowa, konflikt interesów, praworządność). Wartościom podporządkowane zostały obowiązki etyczne (zasady szczegółowe uzupełniające, uszczegółowiające lub wyjaśniające podstawowe wartości). Zasadniczą zmianę stanowiło zniesienie całkowitego i bezpośredniego zakazu reklamy. Zamiast tego dopuszczono informowanie o wykonywaniu zawodu (rozumiane jako każde działanie nie stanowiące bezpośredniej propozycji zawarcia umowy z konkretnym klientem) oraz pozyskiwanie klientów (rozumiane jako kierowanie bezpośrednich propozycji zawarcia umowy do konkretnego klienta) - bez względu na ich formę lub środki techniczne. Ograniczenia w tym zakresie wyprowadzone zostały z podstawowych wartości zawodowych (niezależności, tajemnicy zawodowej, konfliktu interesów, godności zawodu, uczciwości i rzetelności zawodowej). W Kodeksie wyodrębniono i uregulowano także wyraźnie sferę stosunków z klientem w ramach wykonywania zawodu.

Uchwałą Nr 9/2010 Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 6 listopada 2010 r. zmieniająca uchwałę w sprawie uchwalenia Kodeksu Etyki Radcy Prawnego dokonano nowelizacji Kodeksu Etyki Radcy Prawnego ^[8] z 2007 r. uściślono zasadę tajemnicy zawodowej oraz zasady stosunków z sądami i urzędami, a także doprecyzowano zakres informowania o wykonywaniu zawodu odnośnie sponsoringu. Należy także w tym kontekście zwrócić uwagę, na uchwałę Nr 8/2010 Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 6 listopada 2010 r., gdyż na jej mocy radcy prawni w przypadku działalności transgranicznej w państwach CCBE zostali poddani regulacjom zawartym w Kodeksie Prawników Europejskich ^[9].

Zrównanie statusu zawodowego radców prawnych i adwokatów dotyczące zakresów przedmiotowo-podmiotowych świadczonej przez nich pomocy prawnej, zmiana materialnoprawnych podstaw odpowiedzialności dyscyplinarnej, wprowadzenie praktyk wielodyscyplinarnych (wspólne wykonywanie zawodu z doradcami podatkowymi lub rzecznikami patentowymi), przeprowadzenie deregulacji na rynku świadczenia usług (w tym działalności prawniczej) oraz gwałtowny rozwój nowych technologii (elektroniczna komunikacja i dystrybucja usług, wyszukiwarki internetowe, media społecznościowe, platformy internetowe i cyfrowi dostawcy zdalnych usług prawniczych oraz usług dla prawników) stały się impulsem do uchwalenia nowego Kodeksu Etyki Radcy Prawnego zastępującego ten z 2007 r. Jego uchwalenie poprzedziła ożywiona dyskusja dotycząca szczególnie konfliktu interesów, zasad wynagradzania, współpracy z alternatywnymi strukturami biznesowymi oraz działalnością radców w sferze publicznej i prywatnej bez bezpośredniego związku ze świadczeniem pomocy prawnej. Drugi Kodeks został uchwalony przez Nadzwyczajny Krajowy Zjazd Radców Prawnych uchwałą Nr 3/2014 z dnia 22 listopada 2014 r. w sprawie Kodeksu Etyki Radcy Prawnego ^[10] z mocą obowiązująca od 1 lipca 2015 r. Kodeks składa się z 66 artykułów zamieszczonych w siedmiu rozdziałach. W nowym Kodeksie rozszerzano obszar podstawowych wartości zawodowych o zasadę, lojalności, kompetencji, odpowiedzialności za samorząd zawodowy i koleżeństwa, jak też o obowiązek stałego doskonalenia zawodowego. Doprecyzowano i uszczegółowiono reguły dotyczące obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, unikania konflikt interesów, powstrzymywania się od zajęć niedopuszczalnych, informowania o wykonywaniu zawodu i dopuszczalnych sposobów pozyskiwania klientów, zasad wynagradzania oraz wolności słowa i pisma. Wprowadzono regulację wykonywania zawodu drogą elektroniczną oraz wspólnego wykonywania zawodu.

U podstaw dokonania nowelizacji Kodeksu Etyki Radcy Prawnego z 2014 r. legły wyzwania dla wykonywania zawodu wynikające z braku całościowej regulacji rynku usług prawniczych oraz przeobrażeń jego otoczenia rynkowo-ekonomicznego i technologicznego. Podażowo przejawia się to rosnącą i nieuczciwą konkurencją ze strony alternatywnych dostawców usług prawniczych, którzy nie podlegając takim ograniczeniom jakie są nałożone na regulowane zawody prawnicze działają na tym samym rynku i de facto świadczą identyczne usługi (w tym część zastrzeżoną dla zawodów regulowanych w sposób nieuprawniony). Od strony popytowej zmieniają się oraz rosną oczekiwania i wymagania klientów co do świadczenia usług, komunikacji z nimi i ich obsługi, co powoduje wzrost znaczenia zrozumienia ich potrzeb, komunikacji z nimi i sprawności działania. Rozwój technologii przyniósł z kolei nowe rozwiązania nie tylko wspomagające pracę, ale i zastępujące prawników, czego efektem są etyczne wyzwania związane z ich wykorzystywaniem. Zmieniony Kodeks został uchwalony przez Nadzwyczajny Krajowy Zjazd Radców Prawnych uchwałą Nr 1/2022 z dnia 8 lipca 2022 r. w sprawie zmiany Kodeksu Etyki Radcy Prawnego ^[11] z mocą obowiązująca od 1 stycznia 2023 r. Kodeks składa się z 66 artykułów zamieszczonych w siedmiu działach. W znowelizowanym Kodeksie unormowano na nowo informowanie o wykonywaniu zawodu i pozyskiwanie klientów (umożliwi to korzystanie, w tym we współpracy z osobami trzecimi, z każdej formy promocji przy jej ograniczeniu ze względu na treść i sposób prowadzenia w oparciu o przepisy prawa, dobre obyczaje oraz zasady etyki). Ponadto, uregulowano zakaz współpracy z osobami trzecimi przy świadczeniu pomocy prawnej i prowadzeniu regulowanej działalności prawniczej, jeżeli czynią to w sposób nieuprawniony. Zmodyfikowano kryteria kwalifikacji zajęć niedopuszczalnych, sprecyzowano zakres czynności, które wchodzą w wykonywanie zawodu oraz określono zasady dopuszczalnego łączenia innej działalności z wykonywaniem zawodu. Zdefiniowano pojęcie konfliktu interesów i wprowadzono zasady przypisywania konfliktu interesów w ramach wieloosobowych struktur wykonywania zawodu oraz zarządzenia konfliktem. Doprecyzowano obowiązek zawierania umowy z klientem jako podstawy wykonywania czynności zawodowych oraz zmodyfikowano możliwości ich wykonywania w ramach grupy kapitałowej. Określono standard dopuszczalności krytycznych wypowiedzi lub opinii zawodowych o kolegach. Część dotychczasowej materii kodeksowej w zakresie zabezpieczenia tajemnicy zawodowej, zarządzania konfliktem interesów, informowania o wykonywaniu zawodu, postępowania z aktywami majątkowymi klienta przeniesiono do Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego.

Podstawa normatywna zasad etyki zawodowej radcy prawnego

Uchwalenie zasad etyki zawodowej radców prawnych należy do autonomicznej i wyłącznej kompetencji samorządu radców prawnych. Ustawa o radcach prawnych wskazuje Krajowy Zjazd Radców Prawnych jako organ samorządu, który realizuje powyższą kompetencję (art. 57 pkt 7). Realizacja tej kompetencji polega na skonkretyzowaniu zasad etyki zawodowej w przyjętej formie (np. jako kodeksu lub zbioru zasad) i strukturze (np. niejurydycznej lub jurydycznej). Pogląd, że cytowany wyżej przepis stanowi ustawową podstawę prawną upoważniającą samorząd zawodowy do uchwalenia zasad etyki zawodowej, nie znajduje oparcia w art. 17 ust. 1 Konstytucji RP i ustawie o radcach prawnych, zgodnie z którymi to samorząd sprawuje pieczę nad należytym wykonywaniem zawodu w granicach interesu publicznego, zaś państwo sprawuje tylko w określonym ustawą zakresie nadzór nad działalnością niezależnego samorządu (patrz poniżej).

Charakterystyka normatywna zasad etyki zawodowej radcy prawnego

Zasady etyki wynikające z Kodeksu Etyki Radcy Prawnego nie mają charakteru norm prawnych, ale charakter norm deontologicznych (etycznych), nie należących do zakresu administracji państwowej. Są więc autonomiczne w stosunku do norm prawnych i nie potrzebują legitymacji jurydycznej. Mogą istnieć bez prawnego uzasadnienia i mieć moc wiążącą dla adresatów bez względu na to czy istnieje, czy nie istnieje ich regulacja prawna. Stanowienie i konkretyzowanie zasad etyki czy też ustawowe upoważnianie do tego organów samorządu zawodowego nie należy więc do kompetencji państwa (patrz: postanowienie TK z 7.10.1992 r., U 1/92 i wyrok TK z 17.3.1993 r., W 16/92).

Zasady etyki zawodowej radcy prawnego mogą być włączone w porządek prawny poprzez ogólne przepisy ustawy o radcach prawnych, które odsyłając do nich powodują konkretyzację norm prawnych poprzez normy deontologiczne (tzw. złożona norma prawna). Stosownie bowiem do art. 3 ust. 2 radca prawny wykonuje zawód ze starannością wynikającą z zasad etyki radcy prawnego. Z drugiej strony Kodeks Etyki Radcy prawnego formułuje zasady zapewnienia zgodności z prawem czynności zawodowych (art. 6), informowania o wykonywaniu zwodu (art. 32), pozyskiwania klientów (art. 33 ust.1), korzystania z wolności słowa i pisma (art. 38 ust. 1). Naruszenie zasad etyki zawodowej jest materialnoprawną podstawą odpowiedzialności dyscyplinarnej (art. 64 ust. 1 ustawy o radcach prawnych).

Stosunek zasad etyki zawodowej do zasad wykonywania zawodu

Kodeks Etyki Radcy Prawnego to zbiór zasad etyki zawodowej (norm deontologicznych). Należy go odróżnić od zasad wykonywania zawodu. Aktem prawnym regulującym zasady wykonywania zawodu jest ustawa o radcach prawnych (art. 1 ust. 1). Nadto, zgodnie bowiem art. 60 pkt 8 lit. f ustawy o radcach prawnych do kompetencji Krajowej Rady Radców Prawnych należy uchwalenie regulaminu szczegółowych zasad wykonywania zawodu. Regulamin ten uszczegóławia, doprecyzowuje lub rozwija (ale nie modyfikuje) zasady wykonywania zawodu uregulowane w ustawie o radcach prawnych. Zasady etyki zawodowej i wykonywania zawodu nie stanowią rozdzielnych zbiorów normatywnych regulujących zachowania radcy prawnego, ale graniczą ze sobą czy niekiedy się przenikają (np. niezależność, tajemnica zawodowa, konflikt interesów, wolność słowa i pisma).

Obowiązujący Kodeks Etyki Radcy Prawnego i jego systematyka

Aktualnie obowiązuje Kodeks Etyki Radcy Prawnego z 2014 r. znowelizowany w 2022 r. Jego systematyka opiera się na podziale na preambułę, działy i rozdziały, jak następuje to poniżej:

Preambuła

Dział I. Postanowienia ogólne

Dział II. Podstawowe zasady wykonywania zawodu oraz wartości i obowiązki etyczne radcy prawnego

Dział III. Wykonywanie zawodu

Rozdział 1 Tajemnica zawodowa

Rozdział 2 Zajęcia niedopuszczalne oraz konflikt interesów

Rozdział 3 Informowania o wykonywaniu zawodu i pozyskiwanie klientów

Rozdział 4 Wynagrodzenie radcy prawnego i środki klienta

Rozdział 5 Wolność słowa i pisma

Rozdział 6 Wspólne wykonywanie zawodu

Rozdział 7 Świadczenie pomocy prawnej na rzecz osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej

Dział IV. Stosunek do klienta

Dział V. Stosunek do sądów i urzędów

Dział VI. Stosunki pomiędzy radcami prawnymi

Dział VII. Stosunki radcy prawnego z samorządem.

Linki zewnętrzne

Przypisy

1. Ustawa o radcach prawnych t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1166

2. Uchwała Nr 3 II Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 20 września 1987 r. w sprawie „Zasad etyki zawodowej radcy prawnego”

3. Uchwała nr 8 IV Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z 9 listopada 1991 r. w sprawie zmian w zasadach etyki radcy prawnego

4. Uchwała Nr 5/95 V Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 9 listopada 1995 r. w sprawie Zasad etyki radcy prawnego

5. Uchwała Nr 8/99 VI Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z 6 listopada 1999 r. w sprawie Zasad Etyki Zawodowej Radcy Prawnego

6. Uchwała nr 10/2003 VII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z 8.11.2003 r. w sprawie zmian Zasad Etyki Radcy Prawnego.

7. Uchwała nr 5/2007 VIII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 10 listopada 2007 r. w sprawie uchwalenia Kodeksu Etyki Radcy Prawnego

8. Uchwała Nr 9/2010 Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 6 listopada 2010 r. zmieniająca uchwałę w sprawie uchwalenia Kodeksu Etyki Radcy Prawnego

9. Uchwała Nr 8/2010 Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 6 listopada 2010 r. w sprawie przyjęcia Kodeksu Prawników Europejskich

10. Uchwała nr 3/2014 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych w sprawie Kodeksu Etyki Radcy Prawnego z dnia 22 listopada 2014 r.

11. Uchwała Nr 1/2022 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 8 lipca 2022 r. w sprawie zmiany Kodeksu Etyki Radcy Prawnego

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.