Wikipedysta:Pudelek/Granice i podział administracyjny Śląska na przestrzeni wieków

Granice i podział administracyjny Śląska na przestrzeni wieków ulegały licznym zmianom. Teren Śląska znajdował się we władaniu różnych państw i widoczne to było zarówno w przebiegu granic, jak i podziale administracyjnym.

Śląsk pruski i austriacki

Górny Śląsk i część Dolnego na mapie z 1746

Po wojnach śląskich teren Śląska został podzielony (ostatecznie w 1763) pomiędzy Prusy i Austrię (formalnie Królestwo Czech). Do państwa Hohenzollernów włączono większą część Śląska, który został nazwany Śląskiem Pruskim. Przy Habsburgach pozostały jedynie południowe fragmenty księstwa nyskiego, Karniowskiego oraz Opawskiego, a także niemal całe Księstwo Cieszyńskie. Habsburgowie stracili również ziemię kłodzką, włączoną administracyjnie do pruskiego Śląska.

Śląsk Austriacki

Mapa Śląska Austriackiego z 1880 roku

Morawskie enklawy na terenie Śląska Austriackiego

Śląsk Austriacki (będący częścią Korony Czeskiej, tzw. krajów Korony Świętego Wacława) miał postać dwóch terytoriów nie połączonych ze sobą – oddzielał go wąski klin graniczny Moraw w okolicach Ostrawy. W granicach Śląska Austriackiego znajdowały się również liczne enklawy morawskie, m.in. Ziemia Osobłoska pobliżu Zlatých Hor, przy granicy z Prusami. Jednocześnie istniały dwie enklawy, które należały do Moraw również administracyjnie – były to miejscowości Botenwald (Butovice) oraz Neu Würben (Nové Vrbno). Jednocześnie jedną z enklaw morawskich (Kietrz) Habsburgowie stracili po wojnach śląskich na rzecz Prus.

Część Śląska położoną wokół Opawy (Troppau) nazywano Śląskiem Opawskim, natomiast teren Księstwa Cieszyńskiego – Śląskiem Cieszyńskim. Rozmiar Śląska Austriackiego to 5147 kilometrów kwadratowych (bez enklaw morawskich).

W latach 1763 – 1782 był jedną z samodzielnych prowincji państwa Habsburgów, a od 1860 krajem koronnym (oficjalnie pod nazwą Herzogtum Ober- und Niederschlesien – Księstwo Górnego i Dolnego Ślaska) z autonomią oraz własnym sejmem krajowym. Stolicą była Opawa. Po I rozbiorze Polski cesarzowa Maria Teresa zajęła dawne Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie i formalnie przyłączyła je do Śląska Austriackiego (będącego częścią Korony Czeskiej), przez co jego powierzchnia wzrosła o 2,5 tysiąca kilometrów kwadratowych. Administracyjnie Oświęcim i Zator były jednak częścią Galicji (choć do 1860 wraz z innymi ziemiami Korony Czeskiej należały do Związku Niemieckiego).

Śląsk Pruski

Prusy zdobyty teren nazwały Prowincją Śląską i w 1741 podzieliły na 2 departamenty kameralne ze stolicami we Wrocławiu (Śląsk Górny i tzw. Średni, 32 powiaty) i Głogowie (Śląsk Dolny, 16 powiatów). Granice dawnych księstw i powiatów pozostały w większości przypadków bez zmian, chociaż niektóre mniejsze jednostki wcielano do większych. Z trzech małych powiatów Nowogród, Przewóz i Żagań utworzono jeden duży w Żaganiu, z powiatów Prudnik, Biała i Głogówek jeden w Prudniku (choć początkowo stolica była w Głogówku). Z powiatów Toszek i Gliwice powstał "podwójny" Toszek-Gliwice. Z dawnych wolnych państw stanowych swą rangę utrzymały tylko Bytom, Milicz i Pszczyna, stając się stolicami nowo utworzonych powiatów.

Do pruskiego Śląska należały 4 enklawy – w Brandenburgii wokół Świebodzina oraz na Łużycach – wsie Kromlau, Jämlitz i Tzschernitz, wieś Lieskau oraz wieś Bloischdorf. Liczne enklawy występowały wewnątrz Śląska – w granicach powiatów znajdowały się ziemie z innych, niekoniecznie sąsiednich powiatów.

W 1741 wolne państwo stanowe Żmigród zostało podniesione do rangi księstwa. W 1793, pod II rozbiorze Polski, do Prowincji Śląskiej włączono ziemię wschowską, przez 450 lat położoną w granicach Polski. Dwa lata później z części zachodniej Małopolski powstały dwa kolejne powiaty – pilicki i siewierski, które przyłączono jako Nowy Śląsk. Odpadły już w 1807, najpierw do Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Polskiego (tzw. Kongresowego). Ziemia wschowska także przejściowo powróciła pod władzę Polaków w okresie Księstwa Warszawskiego.

W 1809 Francuzi przenieśli siedzibę departamentu kameralnego z Głogowa do Legnicy z uwagi na jej bardziej centralne położenie.

Największe zmiany przyniósł rok 1815. Na Kongresie Wiedeńskim ustalono, że północne rejony Królestwa Saksonii zaanektują Prusy. Tereny te, historycznie należące do Górnych Łużyc, włączono do nowo utworzonej Prowincji Śląsk (Provinz Schlesien). Były to trzy powiaty – Zgorzelec, Lubań i Rozbork (Rothenburg). W 1825 po raz kolejny przesunięto administracyjną granicę Śląska na zachód – o około 50 kilometrów. Był to wąski i długi pas łużyckiego powiatu Hoyerswerda, otoczony z trzech stron Saksonią. Takie rozszerzenie terytorium prowincji było decyzją sztuczną – nowe obszary nie miały przedtem ze Śląskiem nic wspólnego.

Prowincja Śląsk w roku 1905

Enklawę Świebodzina włączono do Brandenburgii (w 1815), podobnie jak wspomniane 3 mniejsze enklawy. Chcąc wyrównać północną granicę prowincji przesunięto ją bliżej Odry, włączając do niej fragmenty Brandenburgii – Czerwieńsk (Rothenburg) i Nietków (Polnisch Nettkow). Przydzielono je do powiatu zielonogórskiego, podobnie jak kolejny nabytek – wieś Drzonów.

W miejsce dawnych departamentów wprowadzono rejencje (Riegierungsbezirk), a te dzieliły się na powiaty. Na początku utworzono 4 rejencje: legnicką (13 powiatów), wrocławską (14), dzierżoniowską (11) i opolską (14). Dzierżoniowską w 1820 zlikwidowano i podzielono między rejencję wrocławską i legnicką. Do rejencji opolskiej włączono tereny dawnego księstwa nyskiego oraz niektóre inne ziemie, należące historycznie do Dolnego Śląska (Kluczbork, Byczyna). Hrabstwo kłodzkie, posiadające do tej pory dużą samodzielność administracyjną, włączono do rejencji wrocławskiej. Tak ukształtowane rejencje pozostały w niemal niezmienionych granicach aż do 1945.

Wraz z reformą administracyjną zlikwidowano większość enklaw. W 1818 ze wschodniej części powiatu Racibórz utworzono powiat Rybnik. Z większych powiatów wykrojono mniejsze, samodzielne – np. Kamienna Góra, Świerzawa, Wałbrzych. Powstało też kilka całkowicie nowych – Lubań, Ziębice, Złotoryja-Chojnów. W 1820 powiat Kluczbork przeniesiono z rejencji wrocławskiej do opolskiej. Po reformach w rejencji wrocławskiej były 22 powiaty, w legnickiej 19, a w opolskiej 16. Powierzchnie były podobne – 13600, 13500 oraz 13200 kilometrów kwadratowych. Równolegle oprócz oficjalnych nazw stosowano też nazwy zwyczajowe – Śląsk Dolny na rejencję legnicką, Śląsk Średni lub Środkowy na wrocławską (Mittelschlesien) i Śląsk Górny na opolską.

W późniejszych dekadach doszło już tylko do niewielkich zmian wewnętrznych. W 1855 powstał powiat Nowa Ruda, w 1873 powiaty Katowice, Tarnowskie Góry i Zabrze. Na przełomie XIX i XX wieku miastami wydzielonymi (powiatami grodzkimi) były: Wrocław, Legnica, Opole, Zgorzelec, Bytom, Królewska Huta, Katowice i Świdnica. Największym powiatem był opolski (1424 km kwadratowe), najmniejszym Królewska Huta (6 kilometrów kwadratowych).

Śląsk w latach 1918 – 1945

Po I wojnie światowej i plebiscycie wschodnia część Górnego Śląska została przyłączona do Polski (1922, powiaty Królewska Huta, Katowice, Pszczyna w całości, Lubliniec, Tarnowskie Góry i Rybnik w większej części oraz skrawki powiatów Bytom, Toszek-Gliwice, Racibórz i Zabrze). Teren ten wraz z częścią dawnego Księstwa Cieszyńskiego utworzył województwo śląskie, posiadające autonomię i będące najmniejszym w Polsce. Dzieliło się na 9 powiatów ziemskich i 3 grodzkie (Katowice – stolica województwa, Bielsko i Królewska Huta). Nowa granica polsko-niemiecka była granicą całkowicie sztuczną, nie istniejącą do tej pory w historii tych ziem. Przecinała zarówno powiązania gospodarcze jak i historyczne pomiędzy poszczególnymi miejscowościami i terenami. Przy Niemczech pozostały resztki 3 powiatów (tzw. Restkreis) – lublinieckiego, tarnowskiego i rybnickiego. Pierwszy z nich stał się samodzielnym powiatem Dobrodzień, pozostałe włączono do sąsiednich, większych powiatów. Rejencja opolska poddana została reformie administracyjnej – zmniejszono liczbę powiatów ziemskich z 19 do 17, a grodzkich z 7 do 5. W 1927 utworzono powiat miejski Zabrze.

W 1919 prowincję Śląsk podzielono na prowincję Dolny Śląsk (rejencja legnicka i wrocławska) oraz Górny Śląsk (rejencja opolska).

W wyniku ustaleń traktatu wersalskiego do Polski przyłączono skrawki Śląska z powiatów Góra, Syców i Namysłów, a powiat Wschowa stał się dość osobliwym tworem administracyjnym tworząc pas ziemi pod nazwą Marchia Graniczna Poznań – Prusy Zachodnie (Grenzmark Posen – Westpreussen). Nie był to jedyne straty Niemiec na terenie Śląska – w Czechosłowacji znalazł się tzw. kraik hulczyński wokół miasta Hulczyn o powierzchni 316 kilometrów kwadratowych (dotychczas część powiatu raciborskiego). Dzięki niemu dwa terytoria śląskie w Czechosłowacji zyskały ze sobą łączność terytorialną.

Dawne Księstwo Cieszyńskie stało się przedmiotem sporów i walk pomiędzy Polską a Czechosłowacją – ostatecznie w 1920 44% tego obszaru przypadło Rzeczypospolitej (1270 kilometrów kwadratowych), a reszta do Czechosłowacji (dawny powiat frydecki, większość gmin powiatu cieszyńskiego i niemal cały powiat frysztacki). Do Czechosłowacji należał również Śląsk Opawski (2868 kilometrów kwadratowych). Administracyjna polityka rządu w Pradze doprowadziła do zmian, zacierających tradycyjne granice śląsko-morawskie. W lutym 1920 ustawa wprowadziła podział kraju na żupy. Ziemia cieszyńska tworzyła osobną żupę, natomiast Śląsk Opawski połączono z Morawami. W 1927 powstała całkowicie nowa jednostka administracyjna – Ziemia Morawsko-Śląska.

W 1932 w niemieckiej części Śląska zlikwidowano kilka powiatów, przesunięto też niektóre granice pomiędzy nimi. W 1938 ponownie połączono dwie prowincje śląskie w jedną, włączając do niej po raz kolejny Wschowę oraz część powiatu Babimost.

Prowincja Górny Śląsk oraz część prowincji Dolny Śląsk na mapie z lat 40. XX wieku

Po konferencji monachijskiej w 1938 III Rzesza odzyskała kraj hluczyński oraz zaanektowała Śląsk Opawski. Hluczyn na powrót stał się częścią powiatu raciborskiego, a Śląsk Opawski włączono do nowej prowincji jako Okręg Rzeszy Kraj Sudetów (niem. Reichsgau Sudetenland), jako rejencję opawską. W tym samym czasie Polska przyłączyła pozostałą część Księstwa Cieszyńskiego (tzw. Zaolzie) – osłabiona Czechosłowacja przyjęła polskie warunki i oddała te ziemie. Do Polski (a konkretnie do województwa śląskiego) włączono powiat czesko-cieszyński i frysztacki oraz 3 gminy z powiatu frydeckiego (Szonów, Wojkowice, Żermanice) – ogólnie 863 kilometry kwadratowe, a także skrawki ziem, które historycznym Śląskiem nie były (3 wsie z rejonu wokół Czadcy – Skalité, Čierne i Svrčinovec).

W 1939 III Rzesza przyłączyła do prowincji Śląsk zdobyty teren Śląska polskiego wraz z Zaolziem oraz fragmenty Małopolski (9 małopolskich powiatów: Będzin, Biała Krakowska, Blachownia, Chrzanów, Olkusz, Sosnowiec, Wadowice, Zawiercie i Żywiec. Ta nowa jednostka administracyjna nosiła nazwę Wschodni Górny Śląsk (Ostoberschlesien), a następnie rejencja katowicka. W latach 1941 po raz kolejny prowincję Śląsk podzielono na dwie osobne – Oberschlesien ze stolicą w Katowicach i Niederschlesien ze stolicą we Wrocławiu.

Śląsk po 1945

Po klęsce Niemiec w II wojnie światowej cały dawny Śląsk pruski znalazł się w granicach Polski (z wyjątkiem skrawka terenów "śląskich" Łużyc z dawnej prowincji śląskiej, który pozostał w Niemczech). W maju 1946 wprowadzono nowy podział administracyjny: utworzono województwo wrocławskie, składające się z 35 powiatów oraz dwa osobne powiaty grodzkie dla Wrocławia i Wałbrzycha. Kilka mniejszych powiatów wydzielono, podkreślając to w nazwie, np. powiat brzeski z miastem Brzeg. Również dawne Hrabstwo Kłodzkie znalazło się w województwie wrocławskim. Granice województwa w przybliżeniu były granicami dawnych rejencji wrocławskiej i legnickiej, choć nie wszędzie – północne rejony historycznego Dolnego Śląska jak m.in. Krosno Odrzańskie, Świebodzin i Zielona Góra znalazły się w województwie poznańskim, natomiast Górny Śląsk znalazł się w województwie śląskim, które nieoficjalnie, aczkolwiek powszechnie, określano jako śląsko-dąbrowskie. W tym też województwie znalazły się też niewielkie fragmenty historycznego Dolnego Śląska (okolice Nysy) oraz tereny, które ze Śląskiem nie miały do tej pory nic lub niewiele wspólnego – Zagłębie Dąbrowskie oraz inne tereny Małopolski w okolicach Bielska-Białej.

W 1950 dokonano kolejnej zmiany administracyjnej – utworzono nowe województwa: opolskie i zielonogórskie. W województwie opolskim znalazły się zachodnie tereny Górnego Śląska (zachodnia i środkowa część dawnej rejencji opolskiej) oraz niewielkie fragmenty Dolnego Śląska (okolice Nysy, powiat brzeski oraz powiat namysłowski, wchodzące w przeszłości w skład rejencji wrocławskiej). Symbolem nie liczenia się z granicami historycznych rejonów jest fakt, że pod administracją Opola znalazło się także kilka miejscowości należących do ziemi wieluńskiej. Z ziem śląskich i w inny sposób związanych ze Śląskiem do województwa zielonogórskiego włączono m.in. Wschowę oraz pięć północnych powiatów województwa wrocławskiego – Głogów, Kożuchów, Szprotawa, Żagań i Żary. Województwo śląskie zmieniło nazwę na katowickie i obejmowało wschodnie tereny dawnej rejencji opolskiej, Śląsk Cieszyński oraz Zagłebie i Częstochowę, znajdującą się do tej pory w województwie kieleckim. W latach 1953 – 1956, w związku ze zmianą nazwy Katowice na Stalinogród używano oficjalnej nazwy "województwo stalinogrodzkie".

W podziela administracji wewnętrznej województw pojawiały się niewielkie zmiany związane z powiatami – m.in. w 1955 powstał powiat Krapkowice. Kilkukrotnie zmieniano też granice poszczególnych powiatów.

Kolejna zmiana wojewódzka nastąpiła w 1975. Zniesiono wówczas podział na powiaty oraz radykalnie zwiększono liczbę województw. Historyczny Dolny Śląsk znalazł się aż w 7 województwach – jeleniogórskim, legnickim, leszczyńskim, kaliskim, opolskim, wałbrzyskim, wrocławskim i zielonogórskim, natomiast Śląsk Górny w 4 – bielskim, częstochowskim, katowickim i opolskim (w tym ostatnim ponownie znalazły się ziemie należące zarówno do Górnego jak i Dolnego Śląska).

Podczas ostatniej reformy administracyjnej w 1999 ponownie zmniejszono liczbę województw. Niemal cały Dolny Śląsk (a także dawne Hrabstwo Kłodzkie) znalazł się w województwie dolnośląskim ze stolicą we Wrocławiu, tylko niewielkie fragmenty pozostały przy województwie opolskim (utrzymano granicę z 1950), a Zielona Góra została siedzibą sejmiku nowego województwa lubuskiego, w skład którego weszło także kilka innych miast śląskich, jak Żagań , Szprotawa i Nowa Sól. Pod administrację Wrocławia powrócił natomiast Głogów. Stare województwo opolskie powiększono o powiat oleski (z dawnego województwa częstochowskiego), natomiast wbrew oczekiwaniom niektórych mieszkańców nie przyłączono powiatu raciborskiego. Dotychczasowe województwo katowickie zmieniło granicę oraz nazwę na województwo śląskie, co nie jest najszczęśliwszym rozwiązaniem, biorąc pod uwagę, że historyczny Górny Śląsk stanowi zaledwie 48% terenu województwa (reszta to Małopolska oraz skrawki Wielkopolski).

Niewielkie obszary historycznego Śląska przyłączone do Polski w wyniku postanowień traktatu wersalskiego w 1919 znajdują się obecnie w województwie wielkopolskim. Ziemie, które we wczesnym średniowieczu należały do Śląska, jak Oświęcim i Siewierz wchodzą w skład województwa małopolskiego – obecnie nikt tych ziemi nie uważa już za Śląsk, ale za Małopolskę.

Po II wojnie światowej teren Śląska stał się przyczyną sporów między Polską i Czechosłowacją, które niemal zakończyły się otwartym konfliktem zbrojnym. Polska chciała odzyskać Zaolzie, natomiast Czesi wysuwali, podobnie jak po I wojnie światowej, pretensje do całego Śląska i Ziemi Kłodzkiej. Szczególnie aktywnie zabiegali o przyznanie sobie terenów dawnego Hrabstwa Kłodzkiego oraz Głuchołaz (z powodu ważnego strategicznie węzła kolejowego). Ostatecznie, pod naciskiem Moskwy, granicę polsko-czechosłowacką oparto na granicy polsko-czechosłowackiej i czechosłowacko-niemieckiej z 1938 – w późniejszych latach dokonano niewielkich korekt granicznych, które miały na celu wyprostowanie granicy i likwidację różnych "cyplów" wdzierających się na tereny drugiego państwa. Podczas zmiany biegu granicy w 1958 Czechosłowacja otrzymała skrawki Dolnego Śląska w okolicach miasta Pec pod Sněžkou i miejscowości Kořenov, a do Polski przyłączono niewielkie tereny z dawnych morawskich enklaw – tak więc dzięki tej wymianie w dzisiejszych granicach Polski znalazły się skrawki ziem historycznie uznawanych za Morawy. Obecnie Śląsk Czeski znajduje się w obrębie kraju morawsko-śląskiego, kraju ołomunieckiego (tylko powiat Jeseník), a skrawki Dolnego Śląska uzyskane w 1958 w kraju hradeckim i libereckim.

W Niemczech znajdują się obecnie resztki dawnej prowincji Śląsk. Mimo używania w oficjalnej terminologii słowa "śląski" (Niederschlesischer Oberlausitzkreis – tj. dolnośląski powiat górnołużycki) historycznie jest to część Łużyc, choć przez lata wspólnej przynależności administracyjnej mocno się ze Śląskiem związała kulturalnie i gospodarczo. Położona jest w landzie Saksonia. 1 sierpnia 2008 roku tzw. dolnośląski powiat górnołużycki włączony został zlikwidowany i włączony do powiatu Görlitz.

Zobacz też

• historia Śląska

Przypisy

Kategoria:Geografia Śląska Kategoria:Historia Śląska