Architetura manerista

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

L'architetura manerista a l'é lë stil architetural europengh dësvlupasse fra 'l 1530 e 'l 1610, valadì tra la fin dl'architetura arnassenta e l'architetura baròca.

Jë stòrich a spartisso bin ël manerism da jë stij e da le filosofìe ch'a l'ero dësvlupasse prima con l'Arnassensa 'd Fiorensa o l'umanism ëd Roma, ma a peulo nen separé ëd fasson total ël manerism dal classicism paladian ch'a l'era spantiasse ant ij darié temp dl'arnassensa e ch'a l'é anviarasse già dal Sécol XVI.

La dission "manera", dovrà già dël Quatr-sent për parlé dlë stil ëd minca artista, a l'é stàit arpijà da Giorgio Vasari ant ël sécol dòp për parlé d'un dij quatr prinsipi dj'art ("ardriss, mzura, disegn e manera"), an parland dj'euvre ëd Miclàngel. Contut sòn, mach con l'afermassion dl'architetura neoclàssica paladian-a a l'é rivà për la prima vira la definission "manerism", dovrà për ciamé në slontanament dl'art da sòj ideaj; pì tard a l'é stàita dovrà da lë stòrich Jacob Burckhardt për ciamé con dëspresi l'art italian-a fra art arnassimental e art baròca. Comsëssìa al prinsipi dël Sécol ch'a fa XX, con la nassùa dle corent dl'art surealista e dl'art espressionista, la crìtica a l'é tornà a biandé la coltura 'd transission manerista.

Contest

Giorgio Vasari, Galerìa dj'Uffizi, 1560-1572, an stil manerista fiorentin caraterisà da 'd marcà pantalere 'd bòsch.

Aranda la mità dël Sinch-sent a son mancà ij fondament polìtich dla sossietà 'd Fiorensa ch'a l'avìo përmëttù l'Arnassensa; ëdcò l'idèja dël còsm a l'é stàita arvolussionà, mentre le ruse ant la Gesia a son vnùe 'l sìmbol dla dësantëgrassion dël mond unì e assolut ch'a-i era prima. Ant ël camp dl'art, ël sens ëd dùbit e l'alienassion dla përson-a a son podusse esprime con ël manerism, dësvlupasse ant l'Italia e spantiasse ant le Venessie e peui ëdcò ant ël rest d'Euròpa.

An Euròpa durant ël sécol ch'a fà XV a son chërsùe le grande monarchìe, an Spagna, Fransa e Anghiltera; dël 1493 Massimilian I d'Asborgh a l'é vnù imperator dël Sàcher Imperi Roman-Gërman, mentre la Russia a l'é unisse con Ivan III. Apress, con la montà al tròno fransèis ëd Fransesch I e l'ancoronassion ëd Carl V d'Asborgh, l'Euròpa a l'é tutafàit cangià, dagià che j'Alman a son trovasse a controlé 'dcò la Spagna e d'àutre nassion (Milan, Nàpoli e soe tère).

Dël 1527 ij lansichené a sachegio Roma, e sta dàita a l'é pijà 'me l'ancamin dël manerism, përchè vàire artista an cola ocasion a l'avìo dovù lassé Roma, an tramudand a Fiorensa o Venessia. A Fiorensa j'eveniment dël 1527 a giuto a scassé ij Médici; l'arvira a l'é crasà mach con ël longh assedi dal 1529 al 1530, ch'a l'ha arportà la famija a controlé la sità. Venessia nopà a l'era 'l pì fornì arsenal dla zòna e a l'era 'dcò na sità amportanta da la mira coltural, grassie a lë spantiament dla stampa e dj'edission.

Apress, dël 1542, Papa Pàul III a l'ha fondà torna l'Inquisission roman-a, pòch prima 'd convoché 'l Consili ëd Trent. La situassion ëd contra-arforma a l'ha portà a la formassion dla Companìa ëd Gesù d'Ignassi ëd Loyola, dël 1534, che fra 'l rest a l'ha 'dcò anfluensà tant j'art, an adressandla vers lë stil baròch.

Palass *Branconio dell'Aquila* con le colòne ch'a sosten-o dle nice nopà che d'àutre colòne o pilie

Galeazzo Alessi, Palass Marin, Milan, 1557-1563, con na mës-cia ëd decorassion bondose ëd teste d'òm, teste d'animaj, ghërlande vegetaj e fris clàssich grech

Caraterìstiche

Ël manerism a arfuda l'echilibri e l'armonìa dl'architetura clàssica, an consentrandse pitòst sël contrast fra nòrma e ecession, natura e artifàit, general e particolar.

Parèj ij càrich a perdo sò pèis, mentre 'l supòrt a supòrta pi nen (pr'esempi 'l Palass Branconio dell'Aquila a Roma, euvra ëd Raffello Sanzio, a smon dle colòne dël pian tèra butà sota le nice dël prim pian); n'àutra caraterìstica a l'é che ij pont ëd fuga dle prospetive a l'han pa ancor ëd feu, 'me ant l'architetura baròca, ma a ponto vers gnente an particolar. Le struture verticaj a l'han pa tëmma d'esse an dësechilibri con ël rest dël compless, ma pitòst a l'han tëmma dë smon-e sle fassade esteriore l'organisassion interior, na costuma che nopà a l'era tìpica dl'architetura arnassimental, ch'a marcava j'orisontament con le fasse dij pian.

Da la mira decorativa, a pija tanta amportansa 'l fenòmen dl'art grotesca, un soget ëd pitura pijà da l'antica Roma dagià ch'a l'era stàit dëscorvù da jë sgav archeològich e da le dëscuverte dla fin dël Sécol XV. Ste piture con argoment fantàstich e irassional a tòrno 'd mòda durant ël Manerism. A son caraterisà da mostacie d'òm dròlo o d'[animalia|animaj]] mostros o ancor da bondos feston e ghërlande vegetaj. A tòrno 'd mòda ëdcò ij fris a meànder tìpich grech antich.

Spantiament

Lë stil manerista, ideà a Roma e Firense, a l'é spantiasse lest ant le Venessie e a Milan, e peui ancor ant ël rest d'Euròpa, anté ch'a l'é stàit viaman antërpretà an mòde diferente ch'a son slontanasse da j'esempi orginaj italian. L'istessa architetura arnassimental a l'é stàita arseivùa an Euròpa motobin tard e soens an soa evolussion manerista, che për definission a rëspetava pa tùit ij prinsipi arnassimentaj.

Giulio Romano quand ch'a l'ha tramudà a Màntoa a l'ha portà lë stil manerista ant la Pian-a 'd Pò, antratant che Michele Sanmicheli a l'ha trasformà la sità ëd Veron-a conforma a sta neuva corent, an batiend vàire palass manerista, an mës-ciand ij precet dl'architetura neoclàssica tìpica 'd Roma, pitòst che cola tìpica 'd Palladio.

Sebastiano Serlio, autor ëd n'amportant tratà d'architetura, a l'ha giutà a spantié 'l manerism; chiel a l'ha 'dcò travajà a l'ansidita Scòla ëd Fontainebleau, ch'a l'é dventà 'l prinsipal sènter dl'architetura manerista fransèisa. Sòj "Set lìber dl'architetura" a son stàit publicà fra 'l 1537 e 'l 1551 e a l'han ispirà ij fransèis.

Fin dai prim agn dël Sécol XVI lë spìrit manerista a l'é spantiasse ëdcò an Spagna 'me reassion a l'architetura tard-gòtica nassional. Nopà an Anghiltera e an Almagna a s'é passasse al manerism mach dël Sécol XVII grassie a l'euvra dj'architet Inigo Jones e Elias Holl.

Italia

Ël via dl'architetura manerista a l'é la Villa Farnesina ëd Roma, batìa da Baldassarre Peruzzi anviron dël 1509. A l'ha na pianta a forma d'"U", con doe ale dont ël tòch mesan ch'a-j lija a l'ha 'n pòrti al pian për tèra fàit da sinch arcà a sest ariond. L'articolassion dla fassada, decorà da 'd lesne e bugnà angolar, a l'è ancor clàssica, ma 'l fres motobin decorà, ch'a ancurnisa l'edifissi al cò, a smon già 'l cangiament dij gust. An gionta, na sala dël prim pian dzora, Peruzzi midem a l'ha piturà 'd colonà e 'd paisage, con ël fin dë sfondé jë spassi architeturaj.

Tutun la ciadeuvra ëd Peruzzi a l'è Palass Massimo alle Colonne, dël 1532. La strutura as anseriss ant ën lòt iregolar, a forma d'"L". La fassada a l'é sirognà e a presenta 'n pòrti con d'architrav con ëd colòne scendùe con doe distanse, un-a pi strèita e un-a pi larga. Ës pòrti creus a contrasta con ël regìster dlongh dzora dël front. A son inusuaj dcò le curnis dle fnestre dij pian dzora, mentre tuta la fassada a l'é motivà dal bugnà piat. A l'è ancor inusual com a l'é batì la cort: a l'é formà da doe lòge un-a sl'àutra, con an sima 'n ters pian con dë fnestre con d'ambrassure retangolar larghe tanme 'l colonà ch'a-i é sota. Tute ste solussion, për na part anfluensà da j'assimetrìe dël lòt, a smon-o na prevalensa dla derogassion contra la nòrma e a fan rintré 'l Palass Massimo alle Colonne antra dij pi antëressant esempi d'architetura manerista.

Na fusion tra 'j tema classicista e manerista as nòta ant l'architetura ëd Jacopo Barozzi da Vignola, che dël 1550 a l'ha costruì na cita gesia a Roma arlongh la Via Flaminia (Sant'Andrea sulla Via Flaminia), con na pianta elìtica contnùa ant ën retangol. Dël 1551, sèmper a Roma, a l'ha batì Vila Giulia, andoa a l'han travajà dcò Michelangelo, Vasari e Barolomeo Ammanati (chiel-sì autor scò dlë spantiament ëd Palass Pitti a Fiorensa); ël trat particolar dla costrussion a l'é 'l contrast tra l'esterior regolar e l'interior, duvert vers ël giardin, ëd forma a mes sercc.

Apress dël 1558, Vignola a l'ha arpijà 'n fòrt antamnà da Antonio da Sangallo ël Giovo queich desen-a prima, an trasformandlo ant un-a dle pì agreàbij espression dla corent manerista; a l'interior as duverta na cort arionda, con doe lòbie un-a sl'àutra. Arlongh la banda prinsipal dla vila a-i resto doi ambient a pianta arionda, un apòsta për le scale a viret, un për na caplin-a, mentre a l'esterior, prima dël pless, a-i é na piassa a forma 'd trapessi. L'edifissi a l'é dròlo dagià ch'a mëscia l'aspet dla fortëssa e col dla meison; an dzorpì mentre che le surfasse esteriore a smijo piate, sensa d'aget, la cort interiora a l'é na surprèisa 'd forme e d'articolassion spassiaj.

D'antant l'euvra pi avosà ëd Vignola a l'é la gesia dël Gesù a Roma, prinsipià dël 1568 e "destinà a anfluensé lë stil ëd fasson pi sciassa 'd qualsëssìa n'àutra gesia costruìa dij darié quatr-sent agn". Belessì l'architet a l'ha toirà jë schema simètrich dl'Arnassensa con coj verticaj dij Sécoj ëd Mes. A l'é pa n'anvension d'autut neuva për la coltura dël temp manerista. Vignola, për lòn ch'a rësguardava la concession dlë spassi interior a l'ha anspirasse a la gesia 'd Sant Andrea ëd Leon Battista Alberti, ma sensa atribuì a le caplin-e dle bande l'istessa autonomìa dla gesia d'Alberti. La navà 'd Vignola a l'ha n'amportansa total e le caplin-e a resto mach pi 'd duverture ai lat. La spatussanta ornamentassion dla gesia a l'é na gionta baròca e dcò la fassa a l'é d'ën perìod pì tard (1577), progetà da Giacomo della Porta. La gesia tutun a l'é manerista, valadì: "a-j manca l'equilibri pròpi dl'àuta Arnassensa tanme la sciopanta energìa baròca."