افغانستان

اسلامي امارت افغانستان د افغانستان اسلامي امارت (پشتو ٻولي) Da Afġānistān Islāmī Emirate جمهوري اسلامي افغانستان (ٻولي؟) Emirate Eslāmīyyeh Afġānestān
جھنڊو
شُعار: 'لا إله إلا الله، محمد رسول الله "Lā ʾilāha ʾillā llāh, Muhammadun rasūlu llāh" "ناھي ڪو به معبود سواءِ الله جي؛ محمد الله جو رسول آهي
ترانو:  ملي سرود (انگريزي ٻولي: "National Anthem")
گادي جو هنڌ	ڪابل 34°32′N 69°08′E
سڀ کان وڏو شهر	ڪابل
سرڪاري ٻوليون	پشتو داري
نسلي گروھ	پختون تاجڪ, ھزارا, ازبڪ، ۽ ٻيا
مذهب	اسلام
مقامي آبادي	افغاني ۽ افغانستاني
حڪومت	وحداني صدارتي اسلامي ريپبلڪ
• صدر	اشرف غني
• چيف ايگزيڪيوٽو آفيسر	عبداللہ عبداللہ
مقننه	قومي اسيمبلي
• مٿيون ایوان	ھائوس آف ايلڊرس (مشيرانو جرگہ)
• ھيٺيون ایوان	ھائوس آف پيپل (مجلس نمائندگان
افغانستان جي قيام جي تاريخ
• ھوتڪ خاندان جي بادشاهي	April 1709
• دراني ايمپائر	October 1747
• امارت	1823
• افغانستان جي آزادي	اينگلو-افغان معاھدو
• افغانستان جي بادشاھت	9 June 1926
• جمھوريہ افغانستان	17 July 1973
• موجودہ آئين	26 جنوري 2004
پکيڙ
• جملي	652٬864 km2 (252٬072 sq mi) (40th)
• پاڻي (%)	نہ جھڙو
•  گھاٽائي	49.88 /km2 (129.2 /sq mi) (150th)
جِي ڊي پي (مساوي قوت خريد )	2017 لڳ ڀڳ
• ڪل	$70 ارب يو ايس ڊالر
• في سيڪڙو	$1,888
جِي. ڊي. پي  (رڳو نالي ۾ )	2017 لڳ ڀڳ
• ڪل	$21 ارب يو ايس ڊالر

افغانستان (Emirat-e-Islami Afghanistan) وچ ايشيا جو هڪ ملڪ آهي. پاڪستان جي اتر اولهه ۾ ”افغان“ قوم جو ملڪ، قديم سلطنت، جنهن جو نالو ”آريانه“ هو. هن ملڪ جي گاديءَ جو هنڌ ڪابل آهي. هن جي اتر ۾ روس، الهندي ۾ ايران، ڏکڻ ۽ اوڀر ۾ پاڪستان آهن. هي گهڻو ڪري جابلو علائقو آهي. هندوڪش جبل جون شاخون هِن سڄي ملڪ ۾ پکڙيل آهن. هن جي وادين ۾ ڪڻڪ، چانور ۽ ميوو ٿيندو آهي. هتي جو وڏو درياهه هلمند آهي. آمو دريا (جيحون) جو ڪجهه حصو، روس ۽ افغانستان جي وچ ۾ آهي. هن ملڪ جو مذهب اسلام آهي. مکيه ٻوليون پشتو ۽ دري (فارسي) آهن.

افغانستان ۾ انساني آباديءَ جون تاريخون وچ پيليوليٿڪ دور تائين آهن. مشهور طور تي سلطنتن جي قبرستان طور حوالو ڏنو ويو آهي، زمين تاريخي طور تي مختلف ماڻهن جو گهر رهيو آهي ۽ ڪيترن ئي فوجي مهمن جي شاهدي ڏني وئي آهي، جن ۾ پارسي، سڪندر اعظم، موريا سلطنت، عرب مسلمان، منگول، انگريزن، سوويت يونين ۽ آمريڪا جي اڳواڻي ۾ اتحاد شامل آهن.

افغانستان اهو ذريعو پڻ رهيو، جتان گريڪو-بڪٽرين ۽ مغلن، ٻين جي وچ ۾، وڏيون سلطنتون قائم ڪيون. ايراني ۽ هندستاني ثقافتي شعبن ۾ مختلف فتحون ۽ دور. اهو علائقو زرتشت، ٻڌمت، هندومت ۽ بعد ۾ اسلام جو مرڪز هو.

افغانستان جي جديد رياست 18 صدي ۾ دراني افغان سلطنت سان شروع ٿي، جيتوڻيڪ دوست محمد خان کي ڪڏهن ڪڏهن پهرين جديد افغان رياست جو باني سمجهيو ويندو آهي. دوست محمد افغانستان کي متحد ڪرڻ جي آخري مهم کان پوءِ 1863ع ۾ وفات ڪري ويو ۽ افغانستان وري گهرو ويڙهه ۾ ڦاسي ويو. ان دوران، افغانستان برطانوي سلطنت ۽ روسي سلطنت جي وچ ۾ وڏي راند ۾ هڪ بفر رياست بڻجي ويو. هندستان مان، انگريزن افغانستان کي ماتحت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر پهرين اينگلو-افغان جنگ ۾ واپس ورتا ويا. بهرحال، ٻي اينگلو-افغان جنگ ۾ انگريزن جي فتح ۽ برطانوي سياسي اثر جو ڪامياب قيام ڏٺو. 1919ع ۾ ٽين اينگلو-افغان جنگ کان پوءِ، افغانستان غير ملڪي سياسي تسلط کان آزاد ٿيو ۽ امان الله خان جي سربراهيءَ ۾ جون 1926ع ۾ افغانستان جي آزاد سلطنت طور اڀري آيو. هيءَ بادشاهت تقريباً اڌ صدي تائين قائم رهي، تان جو 1973ع ۾ ظاهر شاهه جو تختو اونڌو ڪيو ويو، جنهن کانپوءِ افغانستان جي جمهوريه قائم ڪئي وئي.

1970ع واري ڏهاڪي کان وٺي افغانستان جي تاريخ وسيع جنگين جو غلبو رهيو آهي، جنهن ۾ بغاوتون، حملا، بغاوتون ۽ گهرو ويڙهه شامل آهن. تڪرار 1978 ۾ شروع ٿيو جڏهن هڪ ڪميونسٽ انقلاب هڪ سوشلسٽ رياست قائم ڪئي ۽ بعد ۾ تڪرار سوويت يونين کي 1979 ۾ افغانستان تي حملو ڪرڻ لاء زور ڏنو. مجاهدين سوويت-افغان جنگ ۾ سوويت خلاف وڙهيا ۽ 1989 ۾ سوويت جي واپسي کان پوء پاڻ ۾ ويڙهه جاري رکي. اسلامي بنياد پرست طالبان 1996 تائين ملڪ جي اڪثريت تي ڪنٽرول ڪيو، پر افغانستان جي اسلامي امارت کي 2001 ۾ افغانستان تي آمريڪي حملي ۾ ان جي خاتمي کان اڳ ٿوري بين الاقوامي سڃاڻپ ملي. طالبان 2021 ۾ ڪابل تي قبضو ڪرڻ ۽ افغانستان جي اسلامي جمهوريه جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ کان پوءِ 2001-2021 جي جنگ کي ختم ڪرڻ بعد اقتدار ۾ واپس آيا. سيپٽمبر 2021 ۾ طالبان افغانستان جي اسلامي امارت کي ٻيهر قائم ڪيو. طالبان جي حڪومت عالمي سطح تي اڻ ڄاتل رهي.

افغانستان قدرتي وسيلن سان مالا مال آهي، جنهن ۾ ليٿيم، لوهه، زنڪ ۽ ٽامي شامل آهن. اهو زعفران ۽ ڪشميري ٻنهي جو ٽيون وڏو پيدا ڪندڙ آهي. ملڪ ڏکڻ ايشيائي ايسوسيئيشن فار ريجنل ڪوآپريشن جو ميمبر ۽ اسلامي تعاون تنظيم جو باني ميمبر آهي. تازن ڏهاڪن ۾ جنگ جي اثرن جي ڪري، ملڪ دهشتگردي، غربت، ۽ ٻارن جي غذائيت جي اعلي سطح سان معاملو ڪيو آهي. افغانستان دنيا جي گهٽ ترقي يافته ملڪن ۾ رهي ٿو، انساني ترقي جي انڊيڪس ۾ 180هين نمبر تي آهي. افغانستان جي مجموعي گھربل پيداوار (GDP) 81 بلين آمريڪي ڊالر آھي پرچيزنگ پاور برابري جي لحاظ کان ۽ 20.1 بلين آمريڪي ڊالر نامياتي قدرن جي حساب سان. في ماڻهو، ان جي جي ڊي پي 2020 تائين ڪنهن به ملڪ جي گھٽ ۾ گھٽ آهي.

نالو

ڪن عالمن جو چوڻ آهي ته اصلي نالو افغان سنسڪرت لفظ اشواکن مان نڪتل آهي، جيڪو هندو ڪش جي قديم رهاڪن لاءِ استعمال ٿيندو هو. اشواڪن جي لفظي معنيٰ آهي ”گهوڙي سوار“، ”گهوڙا پالڻ وارا“، يا ”گهوڙا سوار“ (آسو، سنسڪرت ۽ آوستان جي لفظ ”گهوڙي“ لاءِ).

تاريخي طور تي افغان جو نالو پشتونن جي حوالي سان استعمال ڪيو ويندو هو. عربيءَ ۽ فارسيءَ ۾ لفظ ”افگن“ جو پهريون ڀيرو 10 صدي عيسويءَ جي جاگرافي جي ڪتاب ”حدود العلم“ ۾ تصديق ٿيل آهي. نالي جو آخري حصو، ”-اسطان“ فارسي لافاني آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”جڳهه“. تنهن ڪري، "افغانستان" جو ترجمو "افغانن جي سرزمين"، يا "پشتونن جي سرزمين" کي تاريخي معني ۾. انسائيڪلوپيڊيا آف اسلام جي ٽئين ايڊيشن مطابق.

نالو افغانستان (افغانستان، افغانن/پشتونن جي سرزمين) اٺين/چوڏهين صديءَ جي اوائل تائين معلوم ڪري سگهجي ٿو، جڏهن هن ڪارتد سلطنت جي اڀرندي حصي کي نامزد ڪيو. اهو نالو بعد ۾ صوفي ۽ مغل سلطنتن جي ڪجهه علائقن لاءِ استعمال ڪيو ويو جن ۾ افغاني آباد هئا. جڏهن ته ابدالي/دراني افغانن جي رياست جي حمايت ڪندڙ اشرافيه جي بنياد تي، صدوزي دراني حڪومت جيڪا 1160ع کان 1747ع ۾ وجود ۾ آئي، ان کي پنهنجي دور ۾ افغانستان نه سڏيو ويندو هو. اهو نالو صرف اڻويهين صديءَ جي نوآبادياتي مداخلت دوران هڪ رياست جو نالو بڻجي ويو. اصطلاح ”افغانستان“ سرڪاري طور تي 1855ع ۾ استعمال ٿيو، جڏهن انگريزن دوست محمد خان کي افغانستان جو بادشاهه تسليم ڪيو.

تاريخ

هن علائقي تي پهريائين دارا -اول- 516 ق. م ۾ قبضو ڪيو. سن 326 ق. م ۾ سڪندراعظم هندستان ۾ آيو ۽ هن ملڪ کي فتح ڪيائين. -باختر- جي دور ۾ هي ملڪ پارٿين جي قبضي ۾ رهيو. ستين صدي عيسويءَ ۾ مسلمانن جي قبضي کان پوءِ -اسلام- هتي جو مستقل مذهب بڻجي ويو. هتي مستحڪم -اسلامي حڪومت- محمود غزنويءَ جي هئي، جنهن يارهين صديءَ ۾ -ايران- ۽ هندستان جا ڪي علائقا فتح ڪيا. آخر هن علائقي تي پهريائين چنگيزخان ۽ پوءِ تيمور قبضو ڪيو. سورهين صدي عيسويءَ ۾ -بابر بادشاهه- ڪابل کي مرڪز بنائي، هندستان تي حملو ڪيو. -افغانستان- جي هڪ متحده سلطنت ارڙهين صديءَ ۾ -احمد شاهه- ابداليءَ قائم ڪئي. -احمد شاهه- ابداليءَ جي -پاڻيپٽ- واريءَ -جنگ- (1761ع) جو اثر سنڌ تي به پيو، -ان- کان پوءِ وري دوست محمد ۽ شاهه شجاع واري دور ۾، مدد خان -پٺاڻ- ڪلهوڙن کان ڏن وٺڻ جي بهاني سان، سنڌ تي ڪاهه ڪئي ۽ ڳوٺن جا ڳوٺ تاراج ڪري ڇڏيائين. ٽالپرن جي دور ۾ انگريزن -افغانستان- تي، سنڌ جي رستي ڪاهه ڪئي. -احمد شاهه- ابدالي، مدد خان -پٺاڻ- ۽ ٻين افغان حڪمرانن جي طرفان مختلف وقتن تي سنڌ کي نقصان پهچڻ ڪري اهو پهاڪو مشهور ٿيو ته ”جڏهن ڪڏهن سنڌڙي تو کي قنڌارئون جوکو.“ 1919ع ۾ غازي امان -الله- سان هڪ مختصر -جنگ- ٿي، پوءِ هڪ صلحنامو ٿيو، جنهن جي بنياد تي ”امير“ جي بدران هُن ”شاهه“ جو لقب اختيار ڪيو. 1929ع ۾ شاهه امان -الله- جي خلاف -بغاوت- ٿي. جنرل نادر خان -بغاوت- جو باني هو ۽ پوءِ اُهوئي -بادشاهه- ٿيو. سنه 1933ع ۾ نادرشاهه جي قتل کان پوءِ، -ان- جو پٽ محمد ظاهر شاهه -بادشاهه- ٿيو. 17 -جولاءِ- 1973ع تي جنرل سردار دائود خان، ظاهر شاهه جي حڪومت جو خاتمو آندو، ۽ 18 -جولاءِ- تي پاڻ صدر ۽ وزيراعظم هجڻ جو اعلان ڪيائين. 1973ع ۾ سردار دائود جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. 30 -جنوري- 1977ع تي -افغانستان- جي قومي اسيمبليءَ جو اجلاس سڏايو ويو. 27 -اپريل- 1978ع تي خونريز -انقلاب- کان پوءِ، 1992ع ۾ سردار دائود جو تختو اونڌو ڪيو ويو. آخرڪار -افغانستان- ۾ روسي فوجن جي مخالفت ۾ افغان عوام جي جدوجهد جو طويل سلسلو شروع ٿيو ۽ -افغانستان- جي عوام جي فتح ٿي. 1970ع جي آخر ۾ افغان حڪومت کي وڌندڙ سماجي مسئلن سان منهن ڏيڻو پئجي ويو. 1979ع ۾ طالبان جو زور وڌڻ لڳو، -جن- کي سوويت يونين جي پٺڀرائي حاصل هئي. افغان حڪومت کي اندروني توڙي ٻاهرين طاقتن سان هڪ ئي وقت مهاڏو اٽڪائڻو پيو. 1986ع ۾ بيرڪ ڪارمل کي هٽائي محمد نجيب -الله- کي -افغانستان- جو صدر منتخب ڪيو ويو. 1997ع کان 1989ع تائين ملڪ -جنگ- جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي معاشي طور زري گهٽ تباهه ٿي ويو. سوويت يونين جي هٽي وڃڻ کان پوءِ ملڪ کي گوريلا ويڙهه سان منهن ڏيڻو پيو. 1992ع جي شروعاتي ڏينهن ۾ ڪابل تي سندن قبضو ٿي ويو ۽ هڪ 50 ميمبرن جي ڪائونسل قائم ڪري حڪومتي ڪاروبار هلايو ويو، جنهن جو مولانا برهان الدين رباني صدر هو، پر اهي پاڻ کي منظم ثابت ڪري نه سگهيا ۽ -ترت- گلبدن حڪمت يار حملو ڪري مولانا ربانيءَ جي حڪومت کي ختم ڪري ڇڏيو، نتيجي طور -افغانستان- ٽڪرن ۾ ورهائجي ويو ۽ هر -ٽڪري- تي الڳ حڪمران حڪومت ڪرڻ لڳا. 1994ع جي شروعات ۾ مذهبي بنياد پرست پشتون شاگرد طاقتور ٿي اڀريا. 1996ع جي شروعات ۾ طالبان جي حيثيت ۾ انهن -افغانستان- تي قبضو ڪرڻ شروع ڪري ڏنو ۽ 1996ع جي سيپٽمبر مهيني ۾ طالبان جي حامين ڪابل تي قبضو ڪري ورتو، توڙي جو حڪمت يار ۽ رباني هڪ ٻئي سان حڪومتي الحاق ڪيو هو پر طالبان -افغانستان- کي اسلامي مملڪت قرار ڏئي اسلامي قانوني نافذ ڪري ڇڏيا ۽ ٻه ڀاڱي ٽي ملڪ جي حصي تي باقاعدي سندن قبضو ٿي ويو. 1998ع کان طالبان جو ملڪ تي مڪمل قبضو ٿي ويو ۽ -آمريڪا- جي فوجي اداري رپورٽ ڏني ته اسامه -بن- لادن ڪابل جي ڀرسان -آمريڪا- سان وڙهڻ لاءِ هٿياربند ماڻهو وڏي پئماني تي تيار ڪري رهيو آهي. -ترت- سعودي عرب ڄائي اسامه -بن- لادن ڪينيا ۾ آمريڪي خاني تي بمباري ڪرائي ڪافي دهشتگرد پکيڙي نومبر 1995ع ۾ -تنزانيا- جي اداري -افغانستان- جي مٿان معاشي پابنديون مڙهي ڇڏيون. گڏيل قومن جي اداري ڊسمبر 2000ع ۾ طالبان حڪومت تي اڃا گهڻو سختي ڪندي هٿيارن ڏيڻ تي به پابندي لڳائي ڇڏي. سال 2000ع تائين طالبان جو 90 سيڪڙو ملڪ تي مڪمل قبضو ٿي ويو. 2001ع ۾ طالبان شدت پسندن گوتم -ٻڌ- جا ٻه عظيم مجسما باميا ۾ -ٽوڙي- ڇڏيا. جنهن جي سڄي دنيا شديد مذمت ڪئي. اهي مجسما انتها پسند مذهبي اڳواڻن جي چوڻ تي تباهه ڪيا ويا هئا، -جن- عوام کي اهو تاثر ڏنو ته -اسلام- ۾ -بت- پرستيءَ جي منع ٿيل آهي. جڏهن ته -اسلام- ۾ ٻين مذهبن جي مڃيندڙن کي سندن عقيدن تي عمل ڪرڻ جي -آزادي- ڏيڻ جي ڳالهه موجود آهي ۽ سندن عبادتگاهن جو تحفظ به مسلمان حڪومتن جي ذميواري آهي. مجسما ٽوڙڻ کان ٻه ڏينهن پوءِ -آمريڪا- جي ورلڊ ٽريڊ سينٽر ۽ پينٽاگون تي حملو ڪري ورلڊ ٽريڊ سينٽر کي تباهه ڪيو ويو. -آمريڪا- -افغانستان- کان اسامه جي -ٻانهن- گهري، -ان- حملي جي اسامه القاعده جي نالي ۾ ذميواري آهي، پر -افغانستان- القاعده جي اڳواڻ اسامه -بن- لادن جي -ٻانهن- ڏيڻ کان انڪار ڪيو. انڪار تي آمريڪي حڪومت -آڪٽوبر- 2001ع تي طالبان ۽ القاعده تي حملو ڪري ڏنو، -ان- سان گڏ اترين علائقن جي اتحادين ۽ ٻين القاعده مخالف قوتن جي زبردست مدد شروع ڪري ڏني. هوائي حملن کان سواءِ هزارن جي تعداد ۾ فوجي -افغانستان- ۾ داخل ٿي ويا ۽ طالبان جي اڳواڻ ملان عمر ۽ اسامه جي ڳولا شروع ڪري ڏنائون. ڊسمبر 2001ع ۾ جرمنيءَ جي شهر ۾ -افغانستان- بابت هڪ ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ حامد ڪرزئيءَ کي مولانا ربانيءَ جي جاءِ تي صدر مقرر ڪيو ويو. 2002ع جي شروعات ۾ طالبان ۽ القاعده کي زبردست شڪست ڏني وئي، سندن ڪيترائي اڳواڻ مارجي ويا، پر القاعده جي ميمبرن ۾ تمام گهڻو واڌارو ٿيو. ائين نئين ليڊر شپ به وڌي. آخر 2002ع ۾ گرديز وٽ حقيقي -جنگ- لڳي، جنهن ۾ حڪومتي طاقت نيٽو (NETO) جي طرفان برطانيا، ڪيناڊا ۽ ٻين نيٽو جي ميمبر ملڪن جي هٿ اچي وئي، -جن- پنهنجا فوجي -افغانستان- موڪليا هئا. اصل اها امن جي نالي ۾ -جنگ- هئي. -ان- ۾ انساني همدرديءَ طور ٻين ملڪن به -افغانستان- کي معاشي مدد ڏني. گڏيل قومن جي اداري اندازو لڳايو ته هتي ايتري تباهي ٿي آهي، جو گهٽ ۾ گهٽ 15 بلين ڊالرن جي لاڳت سان بحاليءَ جو ڪم ٿي ويو. 2002ع ۾ اڳوڻي -بادشاهه- ظاهر شاهه طرفان لويا -جرڳو- ڪوٺايو ويو، جنهن ۾ وري به ڪرزئيءَ کي ٻن سالن لاءِ صدر چونڊيو ويو. اهي ٻئي سال ڪرزئيءَ لاءِ وڏا صبر آزما ۽ ڪڙي امتحان جا هئا. هڪ ڀيرو ته مٿس -جاني- حملو به ٿيو. 2002ع جي پڇاڙي وارن مهينن ۾ ملڪ کي مڙوئي -ٿورو- گهڻو استحڪام مليو، پر شدت پسندن جا حملا -جاري- رهيا ۽ طالبان هڪ ٻن ضلعن تي قبضو به ڪري ورتو. -آگسٽ- 2003ع ۾ نيٽو ڪابل واري ايراضيءَ ۾ نئون -بين- الاقوامي سيڪيورٽي فورس قائم ڪري ورتو. -جنوري- 2004ع ۾ نئون -آئين- لويا جرڳي وسيلي بنايو ويو، جنهن ۾ صدر جي اختيارن ۾ ڪافي اضافو ڪيو ويو ۽ اقليتن کي حق ڏنا ويا. 2004ع جي شروعاتي مهينن ۾ -آمريڪا- ۽ نيٽو جي ملڪن اعلان ڪيو ته اهي -افغانستان- ۾ فوجي طاقت وڌائي طالبان ۽ القاعده خلاف وڏو آپريشن ڪندا. 2005ع ۾ 9000 فوجي -افغانستان- ۾ نيٽو جي ملڪن موڪليا، طالبان ۽ سندن واسطيدار قوتن تي زبرا حملا ڪيا ويا. ماڻهن جي وڏي تعداد کي -آمريڪا- جي جيل گوانٽانامو ۾ موڪلي مٿن تشدد ڪيو ويو، آمريڪي ساک دنيا ۾ متاثر ٿي. 2005ع جي سيپٽمبر مهيني ۾صوبائي ۽ مرڪزي چونڊيون رٿيون ويون، انهن چونڊن لاءِ -بين- الاقوامي راءِ عامه اها جڙي ته اهي وڏو فراڊ هيون. انهن چونڊن ۾ پهريون دفعو مرڪز توڙي صوبي ۾ عورتون ميمبرن طور چونڊجي آيون. -افغانستان- جي -پاڪستان- سان ڇڪتاڻ 2006ع کان شروع ٿي وئي، جو -افغانستان- الزام هنيو ته افغان بارڊر سان لڳ افغانين جي ڪيمپن ۾ رهندڙ مهاجر -افغانستان- جو امن تباهه ڪري رهيا آهن، -جن- کي بقول سندن هٿيار -پاڪستان- ڏئي ٿو، صدر ڪرزئي اهو به الزام هنيو ته -پاڪستان- جا ڪجهه اڳواڻ ۽ ادارا القاعده سان مليل آهن. 2007ع ۾ پاڪستان، -افغانستان- سان ملندڙ سرحدون -بند- ڪري ڇڏيون. ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ڇڪتاڻ جا آثار وڌي ويا، ڇو ته -افغانستان- نيون سرحدون مڃڻ لاءِ تيار نه هو. مئي 2007ع ۾ نيٽو فورسز طالبان جي ڪمانڊر ملا داد -الله- کي ماري وڌو ته طالبان جبلن تي چڙهي ويا ۽ نيٽو فورسز جي خلاف گوريلا -جنگ- باقاعدي شروع ڪئي وئي. انهيءَ جو اثر -پاڪستان- تي ٿيو، جو هتي به خودڪش حملا شروع ٿي ويا، جيڪي اڃا -جاري- آهن. آمريڪي ۽ انهن جا اتحادي تاحال -افغانستان- ۾ آهن.

جاگرافي

افغانستان ڏکڻ-وچ ايشيا ۾ واقع آهي. افغانستان ۾ مرڪز وارو علائقو "ايشيا جو لنگهه" سمجهي وڃي ٿو، ۽ ملڪ کي "ايشيا جو دل" جو لقب ڏنو ويو آهي. اردوءَ جي مشهور شاعر علامه اقبال هڪ ڀيري ملڪ جي باري ۾ لکيو هو ته:

"ايشيا پاڻي ۽ زمين جو هڪ جسم آهي، جنهن جو دل افغان قوم آهي. ان جي تڪرار کان، ايشيا جو تڪرار؛ ۽ ان جي اتفاق کان، ايشيا جو اتفاق آهي."

6,52,864 چورس ڪلوميٽر (252,072 چورس ميل) تي، افغانستان دنيا جو 41 هون وڏو ملڪ آهي، جيڪو فرانس کان ٿورو وڏو ۽ ميانمار کان ننڍو آهي ۽ آمريڪا ۾ ٽيڪساس جي برابر آهي. هتي ڪا به ساحلي پٽي نه آهي، ڇو ته افغانستان لينڊ لاڪ آهي. افغانستان پنهنجي ڊگھي زميني سرحد (ڊيورنڊ لائين) پاڪستان سان اوڀر ۽ ڏکڻ ۾ شيئر ڪري ٿو، ان کان پوءِ اتر اوڀر ۾ تاجڪستان، اولهه ۾ ايران، اتر-اولهه ۾ ترڪمانستان، اتر ۾ ازبڪستان ۽ ڏور اتر اوڀر ۾ چين سان سرحدون آهن. ڀارت پاڪستان جي انتظامي ڪشمير ذريعي افغانستان سان سرحد کي تسليم ڪري ٿو.

ڏکڻ-اولهه کان ڪلاڪ وار، افغانستان جون سرحدون ايران جي صوبي سيستان ۽ بلوچستان، ڏکڻ خراسان ۽ رضوي خراسان؛ ترڪمانستان جي احل، ميري ۽ ليباپ علائقي؛ ازبڪستان جي سُرخون دريا علائقي؛ تاجڪستان جي ختلون ۽ گورنو-بدخشان خودمختيار علائقي؛ چين جي سنڪيانگ ايوغور خودمختيار علائقي ۽ پاڪستان جي علائقي گلگت بلتستان، صوبي خيبر پختون خواه ۽ بلوچستان سان ملن ٿيون.

افغانستان ۾ جاگرافي مختلف آهي، پر گهڻو ڪري، ڪجهه غير معمولي جبلن جي ٽڪرين سان گڏ پليٽس ۽ دريائن جي بيسن سان گڏ جبل ۽ بيٺڪ آهي. اهو هندو ڪش رينج جي تسلط ۾ آهي، هماليه جي اولهندي وسعت جيڪا افغانستان جي اتر-اوڀر ۾ پامير جبل ۽ قراقرم جبلن ذريعي اڀرندي تبت تائين پکڙيل آهي. اڪثر بلند ترين نقطا اوڀر ۾ آهن جن ۾ زرخيز جبلن جي وادين تي مشتمل آهي، اڪثر ڪري "دنيا جي ڇت" جا حصا سمجهيا ويندا آهن. هندو ڪش اتر ۽ ڏکڻ اولهه ۾ ميدانن، يعني ترڪستان جا ميدان ۽ سيستان طاس، اولهه-مرڪزي بلندين تي ختم ٿئي ٿو. اهي ٻه علائقا ترتيب سان ڦرندڙ گھاس جا ميدان ۽ نيم ريگستان ۽ گرم هوا وارا ريگستان آهن. ٻيلا نورستان ۽ پڪتيڪا صوبن جي وچ واري علائقي ۾ (ڏسو اوڀر افغان مونٽيني ڪنفير ٻيلا) ۽ اتر اوڀر ۾ ٽنڊرا ۾ موجود آهن. ملڪ جو بلند ترين نقطو نوشاق آهي، جيڪو سمنڊ جي سطح کان 7,492 ميٽر (24,580 فوٽ) مٿي آهي. هيٺيون نقطو جوزجان صوبي ۾ امو نديءَ جي ڪناري سان آهي، جيڪو سمنڊ جي سطح کان 258 ميٽر (846 فوٽ) مٿي آهي.

ڪيتريون ئي نديون ۽ ذخيرا هئڻ جي باوجود ملڪ جو وڏو حصو خشڪ آهي. اندريون سيستان طاس دنيا جي خشڪ علائقن مان هڪ آهي. امو دريا، هندو ڪش جي اتر ۾ وهي ٿو، جڏهن ته ويجھو هري رود درياهه اولهه طرف هرات ڏانهن ۽ ارغنداب درياهه مرڪزي علائقي کان ڏکڻ طرف وهي ٿو. هندو ڪش جي ڏکڻ ۽ اولهه ۾ ڪيترائي وهڪرا وهن ٿا جيڪي سنڌو نديءَ جا مددگار آهن، جهڙوڪ: هلمند ندي. ڪابل درياهه اڀرندي طرف وهي سنڌوءَ وٽان ڇوڙ ڪري هندي وڏي سمنڊ ۾ ختم ٿئي ٿو. افغانستان ۾ سياري دوران هندو ڪش ۽ پامير جبلن ۾ ڳري برف پوندي آهي ۽ بهار جي موسم ۾ پگھلندڙ برف دريائن، ڍنڍن ۽ وهڪرن ۾ داخل ٿيندي آهي. جڏهن ته ملڪ جو ٻه ٽيون پاڻي پاڙيسري ملڪن ايران، پاڪستان ۽ ترڪمانستان ۾ وڃي ٿو. جيئن ته 2010ع ۾ رپورٽ ڪيو ويو آهي، رياست کي پنهنجي آبپاشي نظام کي بحال ڪرڻ لاء 2 بلين آمريڪي ڊالر کان وڌيڪ جي ضرورت آهي ته جيئن پاڻيء جو صحيح انتظام ڪيو وڃي. اتر-اوڀر هندوڪش جبل جو سلسلو، افغانستان جي بدخشان صوبي ۾ ۽ ان جي آس پاس، ارضياتي طور تي فعال علائقو آهي جتي تقريباً هر سال زلزلا اچي سگهن ٿا. اهي موتمار ۽ تباهي آڻي سگهن ٿا، سياري دوران ڪجهه حصن ۾ لينڊ سلائيڊنگ يا برفاني طوفان جو سبب بڻجن ٿا. جون 2022ع ۾، هڪ تباهي ڪندڙ زلزلو 5.9 پاڪستان جي سرحد جي ويجهو آيو، گهٽ ۾ گهٽ 1,150 ماڻهو مارجي ويا ۽ هڪ وڏي انساني بحران جو خدشو پيدا ڪيو. 7 آڪٽوبر 2023ع تي هرات جي اتر اولهه ۾ 6.3 شدت جو زلزلو آيو، جنهن ۾ 1400 کان وڌيڪ ماڻهو مارجي ويا.

موسم

افغانستان هڪ براعظمي آبهوا آهي جنهن جي وچ ۾ سخت سياريون آهن، برفاني اتر اوڀر (نورستان جي چوڌاري) ۽ واخان ڪوريڊور، جتي جنوري ۾ سراسري گرمي پد °15- سينٽي گريڊ (°5 فارنائيٽ) کان گهٽ آهي ۽ °26− سينٽي گريڊ (°15 فارنائيٽ) تائين پهچي سگهي ٿو، ۽ گرم اونهاري ڏکڻ اولهه جي سيستان بيسن جي هيٺاهين وارن علائقن، اوڀر ۾ جلال آباد بيسن، ۽ اتر ۾ آمو نديءَ سان گڏ ترڪستان جي ميدانن ۾، جتي گرمي پد سراسري طور °35 سينٽي گريڊ (°95 فارنائيٽ) کان مٿي آهي. جولاءِ ۾ ۽ °43 سينٽي گريڊ (°109 فارنائيٽ) کان مٿي ٿي سگهي ٿو. ملڪ عام طور تي اونهاري ۾ خشڪ هوندو آهي، ڊسمبر ۽ اپريل جي وچ ۾ اڪثر برساتون پونديون آهن. اتر ۽ الهندي افغانستان جا هيٺيان علائقا خشڪ ترين آهن، جن ۾ اوڀر ۾ ورن وڌيڪ عام آهي. جيتوڻيڪ هندستان جي ويجھو، افغانستان گهڻو ڪري مون سون زون کان ٻاهر آهي، سواءِ نورستان صوبي جي، جتي ڪڏهن ڪڏهن اونهاري ۾ مون سون جي برسات پوي ٿي.

حياتياتي تنوع

سڄي افغانستان ۾ ٿلهي جانورن جا ڪيترائي قسم موجود آهن. برفاني چيتا، سائبرين ٽائيگرز ۽ براون بيئر اونچائي واري الپائن ٽنڊرا وارن علائقن ۾ رهن ٿا. مارڪو پولو رڍون خاص طور تي اتر-اوڀر افغانستان جي واخان ڪوريڊور واري علائقي ۾ رهن ٿيون. لومڙ، بگھڙ، اوتر، هرڻ، جهنگلي رڍون، لنڪس ۽ ٻيون وڏيون ٻليون اوڀر جي جبل واري جنگل واري علائقي ۾ آباد آهن. نيم ريگستاني اترين ميدانن ۾، جهنگلي جيوت ۾ مختلف قسم جا پکي، هيج هاگ، گوفر ۽ وڏا گوشت خور جانور جهڙوڪ گدڙ ۽ هينا شامل آهن. گزيل، جهنگلي سور ۽ گدڙ ڏکڻ ۽ اولهه جي ميداني ميدانن کي آباد ڪن ٿا، جڏهن ته منگو ۽ چيتا ڏکڻ اڌ ريگستان ۾ موجود آهن. Marmots ۽ ibex پڻ افغانستان جي بلند جبلن ۾ رهن ٿا، ۽ ملڪ جي ڪجهه حصن ۾ فيزنٽ موجود آهن. افغاني شڪاري ڪتي جو هڪ ڏيهي نسل آهي جيڪو پنهنجي تيز رفتاري ۽ ڊگھن وارن جي ڪري مشهور آهي. اهو نسبتا اولهه ۾ مشهور آهي. افغانستان جي مقامي جانورن ۾ شامل آهن افغان اڏامندڙ اسڪوائرل، افغان سنو فنچ، پيراڊڪٽيلوڊون (يا ”پغمان جبل سيلمانڊر“)، اسٽيگميلا ڪاسي، ولڪينيلا ڪابلنسس، افغان ليوپارڊ گيڪو، ويلريا پارويفلوريلس وغيره. مقامي نباتات ۾ Iris afghanica شامل آهن. افغانستان ۾ نسبتاً خشڪ آبهوا جي باوجود پکين جي هڪ وڏي قسم آهي - هڪ اندازي مطابق 460 جنسون جن مان 235 پکين جي اندر آهن.

افغانستان جي ٻيلي واري علائقي ۾ ڀاڄيون آهن جهڙوڪ پائن جا وڻ، اسپرس جا وڻ، ديوار جا وڻ ۽ لوارچ، جڏهن ته اسٽيپ گراس لينڊ وارا علائقا وسيع پتن وارا وڻ، ننڍو گھاس، دائمي ٻوٽن ۽ ڇنڊڇاڻن تي مشتمل آهن. ٿڌي اونچائي وارا علائقا سخت گھاس ۽ ننڍڙن گلن جي ٻوٽن تي مشتمل آهن. ڪيترائي علائقا نامزد ٿيل محفوظ علائقا آهن؛ هتي ٽي نيشنل پارڪ آهن: بند امير، واخان ۽ نورستان. افغانستان وٽ 2018 فاريسٽ لينڊ اسڪيپ انٽيگرٽي انڊيڪس يعني 8.85/10 جو اسڪور هو، ان کي عالمي سطح تي 172 ملڪن مان 15هين نمبر تي رکيو ويو.

حڪومت ۽ سياست

افغانستان جي آمريڪي پٺڀرائي واري ڪٺ پتلي حڪومت جي مؤثر خاتمي کانپوءِ، 2021ع ۾ طالبان جي حملي دوران، طالبان ملڪ کي اسلامي امارت قرار ڏنو. 7 سيپٽمبر تي نئين نگران حڪومت جو اعلان ڪيو ويو. 8 سيپٽمبر 2021 تائين، ڪنهن ٻئي ملڪ افغانستان جي اسلامي امارت کي رسمي طور تي افغانستان جي قانوني حڪومت طور تسليم نه ڪيو هو. وي ڊيم (V-Dem) جي مطابق، 2023 ۾ جمهوريت جي اشاري افغانستان ايشيا ۾ ٽيون گهٽ ۾ گهٽ چونڊيل جمهوري ملڪ هو. افغانستان ۾ گورننس جو هڪ روايتي اوزار لويا جرگه (عظيم اسيمبلي) آهي، هڪ پشتون مشاورتي اجلاس جيڪو خاص طور تي نئين سر رياست جي چونڊ ڪرڻ، نئين آئين کي اپنائڻ، يا قومي يا علائقائي مسئلن جهڙوڪ جنگ کي حل ڪرڻ لاء منظم ڪيو ويو آهي. گهٽ ۾ گهٽ 1747ع کان وٺي لويا جرڳا منعقد ڪيا ويا آهن، جن ۾ سڀ کان تازو آگسٽ 2020ع ۾ ٿي رهيو آهي.

طالبان حڪومت جي ترقي

30 آگسٽ تي آمريڪي فوجين جي آخري اڏام ڪابل مان نڪرڻ کان ڪجهه ڪلاڪ پوءِ، طالبان جي هڪ آفيسر انٽرويو ڏيندي چيو ته نئين حڪومت جو اعلان جمعي کان پوءِ 3 سيپٽمبر تي ٿيڻ جو امڪان آهي. وڌيڪ چيو ويو ته هيبت الله آخوندزاده کي باضابطا طور امير نامزد ڪيو ويندو، ڪابينا جي وزيرن جو اعلان هڪ سرڪاري تقريب ۾ ڪيو ويندو. عبدالغني برادر کي حڪومت جو سربراهه وزيراعظم بڻايو ويندو، جڏهن ته ٻيا اهم عهدا سراج الدين حقاني ۽ ملا يعقوب کي ڏنا ويندا. سپريم ليڊر جي هيٺان، ملڪ جي حڪمراني ڪابينا جي حوالي ڪئي ويندي.

CNN-News جي هڪ رپورٽ ۾، ذريعن جو چوڻ آهي ته نئين حڪومت ايران وانگر حڪومت ڪرڻ واري آهي، هيبت الله اخوندزاده سپريم ليڊر جي حيثيت سان سيد علي خامنه اي جي ڪردار وانگر، ۽ قنڌار کان ٻاهر هوندو. ملا برادر يا يعقوب وزير اعظم جي حيثيت ۾ حڪومت جو سربراهه هوندو. حڪومت جون وزارتون ۽ ادارا وزيراعظم جي صدارت هيٺ ڪابينا ۾ هوندا. سپريم ليڊر هڪ ايگزيڪيوٽو باڊي جي صدارت ڪندو جنهن کي سپريم ڪائونسل چيو ويندو آهي، جنهن ۾ 11 کان 72 ميمبر هوندا. عبدالحڪيم حقاني کي چيف جسٽس جي عهدي تي ترقي ڏيڻ جو امڪان آهي. رپورٽ موجب، نئين حڪومت افغانستان جي سال 1964ع جي ترميمي آئين جي فريم ورڪ اندر ٿيندي. بين الاقوامي برادريءَ لاءِ قابل قبول وسيع بنياد تي حڪومت ٺاهڻ جي خدشن سبب، حڪومت ٺهڻ ۾ دير ٿي. بعد ۾ اهو شامل ڪيو ويو ته طالبان جي رهبري شوري، گروپ جي قيادت ڪائونسل سخت گير حقاني نيٽ ورڪ ۽ اعتدال پسند عبدالغني برادر جي وچ ۾ "شامل" حڪومت ٺاهڻ لاء مقررين تي ورهايل هئي. اهو هڪ لڙائي جي نتيجي ۾ ٿيو جنهن جي نتيجي ۾ برادر زخمي ٿيو ۽ پاڪستان ۾ علاج ڪيو ويو.

ملڪ جي انتظامي ورھاست

افغانستان 34 صوبن ۾ ورھايل آھي. صوبي کي اتي ولايت چوندا آهن. ھر ولايت جو ھڪ گاديءَ جو هنڌ ۽ گورنر ھوندو آھي. 34 ولايتون وري 400 صوبائي ضلعن ۾ ورھايل آھن. ھر ضلعي جو وري علحده گورنر ھوندو آھي.صوبائي گورنرن جي مقرري ملڪ جو صدر ڪندو آهي جيڪي صوبي م ڪابل جا نمائندا ھوندا آھن ۽ ضلعي گورنرن جي مقرري صوبائي گورنر ڪندو آهي. ھر صوبي جي ھڪ صوبائي ڪائونسل ھوندي آھي جنھن جا رڪن ھر چئن سالن لاء عام ووٽرن ذريعي چونڊجي ايندا آهن.

افغانستان جی صوبن جو نقشو

افغانستان جا صوبا

صوبو	نقشی م نمبر	ISO 3166-2:AF	گادی جو ھند	آبادی	ایراضی (چورس کلومیٹر)	بولیون	نوٹ	ریجن
بدخشان	30	AF-BDS	فیض آباد	889,700	44,059	دري (فارسي)، پامیري، پشتو	29 ضلعا	اتر اوڀر افغانستان
بادغيس	4	AF-BDG	قلعہ نو	464,100	20,591	دري، پشتو	7 ضلعا	اولھہ افغانستان
بغلان	19	AF-BGL	پل خمري	848,500	21,118	دري، پشتو، ازبڪي، ترڪماني	16 ضلعا	اتر اوڀر افغانستان
بلخ	13	AF-BAL	مزار شريف	1,219,200	17,249	دري، پشتو	15 ضلعا	اتر اولھہ افغانستان
باميان	15	AF-BAM	باميان	418,500	14,175	دري	7 ضلعا	وسطي افغانستان
ديھہ ڪنڊي	10	AF-DAY	نيلي	431,300	8,088	دري، پشتو	8 ضلعا	دکن اولھہ افغانستان
فراہ	2	AF-FRA	فراہ	474,300	48,471	دري، پشتو بلوچي	11 ضلعا	اولھہ افغانستان
فارياب	5	AF-FYB	ميمنا	931,800	20,293	ازبڪي، دري، پشتو، ترڪماني	14 ضلعا	اتر اولھہ افغانستان
غزني	16	AF-GHA	غزني	1,149,400	22,915	پشتو، دري	19 ضلعا	دکن اوڀر افغانستان
غور	6	AF-GHO	چغچارن	646,300	36,479	دري، پشتو	10 ضلعا	اولھہ افغانستان
ھلمند	7	AF-HEL	لشڪرگاھہ	1,441,769	58,584	پشتو، دري	13 ضلعا	دکن اولھہ افغانستان
ھرات	1	AF-HER	ھرات	1,744,700	54,778	دري، پشتو، ترڪماني	15 ضلعا	اولھہ افغانستان
جوزجان	8	AF-JOW	شبرغان	503,100	11,798	ازبڪي، ترڪماني، پشتو، دري	9 ضلعا	اتر اولھہ افغانستان
ڪابل	22	AF-KAB	ڪابل	3,691,400	4,462	دري، ترڪماني، پشتو، ازبڪي	18 ضلعا	وسطي افغانستان
قنڌار	12	AF-KAN	قنڌار	1,127,000	54,022	پشتو، دري	16 ضلعا	دکن اوڀر افغانستان
ڪاپيسا	29	AF-KAP	محمود رقي	413,000	1,842	دري، پشتو، پشائي	7 ضلعا	وسطي افغانستان
خوست	26	AF-KHO	خوست	537,800	4,152	پشتو	13 ضلعا	دکن اوڀر افغانستان
ڪنڙ	34	AF-KNR	اسد آباد	421,700	4,942	پشتو	15 ضلعا	اتر اوڀر افغانستان
قندوز	18	AF-KDZ	قندوز	935,600	8,040	Pashto, Dari, Uzbeki, Turkmeni	7 ضلعا	اتر اوڀر افغانستان
لغمان	32	AF-LAG	مھترلام	417,200	3,843	Pashto, Pashai, Nuristani, Dari	5 ضلعا	اوڀر افغانستان
لوگر	23	AF-LOW	پل عالم	367,000	3,880	Pashto, Dari	7 ضلعا	وسطي افغانستان
ننگرھار	33	AF-NAN	جلال آباد	1,409,600	7,727	Pashto, Dari	23 ضلعا	اوڀر افغانستان
نيمروز	3	AF-NIM	زرنج	153,900	41,005	Balochi, Pashto, Dari	5 districts	South West Afghanistan
نورستان	31	AF-NUR	پارون	138,600	9,225	Nuristani, Pashto	7 districts	North East Afghanistan
ارزگان	11	AF-ORU	ترين ڪوٽ	328,000	22,696	Pashto, Dari	6 districts	Central Afghanistan
پڪتيا	24	AF-PIA	گردیز	516,300	6,432	Pashto	11 districts	South East Afghanistan
پڪتيڪا	25	AF-PKA	شارن	407,100	19,482	Pashto	15 districts	South East Afghanistan
پنجشير	28	AF-PAN	بازارڪ	143,700	3,610	Dari, Pashto	5 districts Created in 2004 from Parwan Province	North East Afghanistan
پروان	20	AF-PAR	چاريڪار	620,900	5,974	Dari, Pashto	9 districts	Central Afghanistan
سمنگان	14	AF-SAM	ايبڪ	362,500	11,262	Dari, Uzbeki	5 districts	North West Afghanistan
سر پل	9	AF-SAR	سر پل	522,900	16,360	Dari, Pashto, Uzbeki	7 districts	North West Afghanistan
تخار	27	AF-TAK	طالوقان	917,700	12,333	Dari, Uzbeki, Pashto	12 districts	North East Afghanistan
وردگ	21	AF-WAR	میدان شھر	558,400	9,934	Pashto, Dari	9 districts	Central Afghanistan
زابل	17	AF-ZAB	قلات	284,600	17,343	Pashto	9 districts	South East Afghanistan

وڏا شهر

افغانستان جي شماريات جي مرڪزي بيورو موجب، افغانستان ۾ 2006ع ۾ آبادي جي لحاظ کان هيٺيان ٻارهن وڏا شهر آهن. انهن سان گڏ آبادي به ڏني وئي آهي.

• ڪابل - 25,36,300

• قنڌار - 4,50,300

• هرات - 3,49,000

• مزار شريف - 3,00,600

• قندوز - 2,64,100

• طالقان - 1,96,400

• پل خمري - 1,80,800

• جلال آباد - 1,68,600

• چاریڪار - 1,53,500

• شبرغان - 1,43,900

• غزني - 1,41,000

• سرپل - 1,36,000

معيشت

افغانستان جي نامياري مجموعي گھربل پيداوار (GDP) 20.1 ۾ 2020 بلين يو ايس ڊالر، يا 81 بلين ڊالر خريد ڪرڻ واري طاقت جي برابري (PPP) ذريعي. ان جي جي ڊي پي في کسي 2,459 ڊالر (PPP) ۽ 611 ڊالر نامياري آهي. معدني ذخيرن ۾ 1 ٽريلين آمريڪي ڊالر يا ان کان وڌيڪ هجڻ جي باوجود، اهو دنيا جي گهٽ ترقي يافته ملڪن مان هڪ آهي. افغانستان جي خراب طبعي جاگرافي ۽ ان جي زمين تي بند ٿيل حيثيت ان سببن جي طور تي بيان ڪئي وئي آهي ڇو ته ملڪ هميشه جديد دور ۾ تمام گهٽ ترقي يافته رهيو آهي - هڪ اهڙو عنصر جتي ترقي پڻ هاڻوڪي تڪرار ۽ سياسي عدم استحڪام جي ڪري سست آهي. ملڪ 7 بلين ڊالرن جو سامان درآمد ڪري ٿو پر رڳو 784 ملين ڊالرن جو سامان برآمد ڪري ٿو، خاص ڪري ميوا. ان تي 2.8 بلين ڊالر جو پرڏيهي قرض آهي. خدمت جي شعبي جي ڊي پي ۾ سڀ کان وڌيڪ حصو ڏنو (55.9 سيڪڙو) بعد ۾ زراعت (23 سيڪڙو) ۽ صنعت (21.1 سيڪڙو).

دا افغانستان بئنڪ قوم جي مرڪزي بئنڪ طور ڪم ڪري ٿو ۽ افغاني (AFN) قومي ڪرنسي آهي، جنهن جي مٽا سٽا جي شرح اٽڪل 75 افغانين کان 1 آمريڪي ڊالر آهي. ملڪ ۾ ڪيترائي مقامي ۽ غير ملڪي بئنڪ ڪم ڪن ٿا، جن ۾ افغانستان انٽرنيشنل بئنڪ، نيو ڪابل بئنڪ، عزيزي بئنڪ، پشتني بئنڪ، اسٽرينڊ چارٽرڊ بئنڪ، ۽ فرسٽ مائڪرو فنانس بئنڪ شامل آهن.

ڊيموگرافڪ

افغانستان جي شماريات ۽ معلوماتي اٿارٽي پاران سال 2019ع تائين افغانستان جي آبادي جو اندازو 3 ڪروڙ 29 لک (32.9 ملين) لڳايو ويو، جڏهن ته گڏيل قومن جو اندازو 38.0 ملين کان مٿي آهي. 1979ع ۾ ڪل آبادي اٽڪل 15.5 ملين ٻڌايو ويو. انهن مان اٽڪل 23.9 سيڪڙو شهري آهن، 71.4 سيڪڙو ڳوٺاڻن علائقن ۾ رهن ٿا، ۽ باقي 4.7 سيڪڙو خانہ بدوش آهن. 30 لک يا ان کان وڌيڪ افغاني عارضي طور پاڙيسري پاڪستان ۽ ايران ۾ رکيا ويا آهن، جن مان گهڻا انهن ٻنهي ملڪن ۾ پيدا ٿيا ۽ پرورش ٿيا. سال 2013ع تائين، افغانستان دنيا ۾ سڀ کان وڏو پناهگير پيدا ڪندڙ ملڪ هو، جيڪو 32 سالن تائين رکيو ويو. موجوده آبادي جي واڌ جي شرح 2.37 سيڪڙو آهي، جيڪا آفريڪا کان ٻاهر دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ آهي. اها آبادي سال 2050ع تائين 82 ملين تائين پهچڻ جو امڪان آهي جيڪڏهن موجوده آبادي جو رجحان جاري رهيو. سال 1980ع جي ڏهاڪي تائين افغانستان جي آبادي مسلسل وڌي رهي هئي، جڏهن گهرو ويڙهه سبب لکين ماڻهو ٻين ملڪن جهڙوڪ پاڪستان ڏانهن ڀڄي ويا. لکين ماڻهو واپس آيا آهن ۽ جنگ جون حالتون ملڪ ۾ حصو وٺن ٿيون جيڪي آفريڪا کان ٻاهر سڀ کان وڌيڪ زرخيز شرح آهن. افغانستان جي صحت جي سار سنڀار صديء جي موڙ کان وٺي بحال ٿي چڪي آهي، جنهن جي ڪري ٻارن جي موت جي شرح ۾ گهٽتائي ۽ زندگي جي توقع ۾ اضافو ٿيو، جيتوڻيڪ اهو آفريڪا کان ٻاهر ڪنهن به ملڪ جي ڀيٽ ۾ گهٽ زندگي جي اميد رکي ٿو. اهو (ٻين عنصرن سان گڏ جيئن ته پناهگيرن جي واپسي) 2000ع جي ڏهاڪي ۾ آبادي جي تيزيء سان واڌ جو سبب بڻيو جيڪو تازو ئي سست ٿيڻ شروع ڪيو آهي.

قوميت ۽ ٻولي

افغان ڪيترن ئي نسلي لساني گروهن ۾ ورهايل آهن. 2019 ۾ ڪيترن ئي ادارن جي تحقيق جي انگن اکرن موجب، پختون سڀ کان وڏو نسلي گروهه آهن، جن ۾ 42 سيڪڙو شامل آهن، ان کان پوء تاجڪ، ملڪ جي آبادي جو 27 سيڪڙو شامل آهن. ٻيا ٻه وڏا نسلي گروهه هزاره ۽ ازبڪ آهن، هر هڪ 9٪ تي. وڌيڪ 10 ٻين نسلي گروهن کي تسليم ڪيو ويو آهي ۽ هر هڪ کي افغان قومي ترانو ۾ نمائندگي ڪيو ويو آهي. دري ۽ پشتو افغانستان جون سرڪاري ٻوليون آهن. ٻه لساني culture تمام عام آهي. دري، جنهن کي مشرقي فارسي به چيو ويندو آهي، ڇاڪاڻ ته اها فارسيءَ جي هڪ قسم آهي ۽ هڪ ٻئي سان سمجھ ۾ اچي ٿي (۽ گهڻو ڪري ڪجهه افغانين جهڙوڪ ايران ۾ ’فارسي‘ سڏين ٿا)، ڪابل ۽ ٻين ڪيترن ئي ٻولين ۾ ٻولي جي حيثيت ۾ ڪم ڪري ٿي. ملڪ جي اتر ۽ اتر اولهه وارا حصا. دري جي مقامي ڳالهائيندڙن کي، ڪنهن به قوم جي، ڪڏهن ڪڏهن فارسي سڏيو ويندو آهي. پشتو پشتونن جي مادري زبان آھي، جيتوڻيڪ انھن مان گھڻا ماڻھو دري ۾ بہ روانا آھن، جڏھن تہ ڪي غير پختون پشتو ۾ روانا آھن. صدين تائين افغان سياست ۾ پختونن جو غالب رهڻ جي باوجود دري حڪومت ۽ بيوروڪريسي جي ترجيحي ٻولي رهي. سي آءِ اي ورلڊ فيڪٽ بڪ موجب، دري فارسي 78 سيڪڙو ڳالهائي وڃي ٿي ۽ ٻولي ٻولي طور ڪم ڪري ٿي، جڏهن ته پشتو 50 سيڪڙو، ازبڪ 10 سيڪڙو، انگريزي 5 سيڪڙو، ترڪمان 2 سيڪڙو، اردو 2 سيڪڙو، پشائي 1 سيڪڙو، نورستاني 1 سيڪڙو ڳالهائي وڃي ٿي. ٪، عربي 1٪، ۽ بلوچي 1٪ (2021 est). ڊيٽا سڀ کان وڏي پيماني تي ڳالهائيندڙ ٻولين جي نمائندگي ڪن ٿا؛ حصص جو مجموعو 100٪ کان وڌيڪ آهي ڇو ته ملڪ ۾ ٻه لسانيات تمام گهڻي آهي ۽ ڇاڪاڻ ته جوابدارن کي هڪ کان وڌيڪ ٻوليون چونڊڻ جي اجازت هئي. هتي ڪيتريون ئي ننڍيون علائقائي ٻوليون آهن، جن ۾ ازبڪ، ترڪمن، بلوچي، پشائي ۽ نورستاني شامل آهن. جڏهن آباديءَ جي وچ ۾ ڌارين ٻولين جي ڳالهه اچي ٿي ته ڪيترائي هندستاني (اردو-هندي) ڳالهائڻ يا سمجهڻ جي قابل آهن، جنهن جو هڪ سبب پاڪستان مان افغان پناهگيرن جي واپسي ۽ بالي ووڊ فلمن جي مقبوليت آهي. انگريزي پڻ ڪجھه آبادي پاران سمجھي وئي آھي، ۽ 2000s جي طور تي مقبوليت حاصل ڪئي وئي آھي. ڪجهه افغانن ۾ روسي زبان جي ڪجهه صلاحيت برقرار آهي، جيڪا 1980ع واري ڏهاڪي دوران سرڪاري اسڪولن ۾ سيکاري ويندي هئي.. مذهب:

مذهب

سي آءِ اي 2009 ۾ اندازو لڳايو ته افغان آبادي جو 99.7 سيڪڙو مسلمان هو ۽ گهڻو ڪري سني حنفي مذهب کي مڃيندا آهن. پيو ريسرچ سينٽر موجب 90 سيڪڙو سني فرقي وارا آهن، 7 سيڪڙو شيعه ۽ 3 سيڪڙو غير فرقي وارا. سي آءِ اي فيڪٽ بڪ مختلف اندازن مطابق 89.7 سيڪڙو سني يا 15 سيڪڙو شيعه تائين. افغان سک ۽ هندو پڻ ڪجهه وڏن شهرن (ڪابل، جلال آباد، غزني، قنڌار) ۾ گوردوارن ۽ مندرن سان گڏ آهن. سيپٽمبر 2021 ۾ دوئيچي ويلي (Deutsche Welle) جي مطابق، 250 ملڪ ۾ رهجي ويا آهن جڏهن ته 67 هندستان ڏانهن هليا ويا.

افغانستان ۾ يهودين جي هڪ ننڍڙي جماعت هئي، جيڪي گهڻو ڪري هرات ۽ ڪابل ۾ رهنديون هيون. ڪيترن سالن کان، هن ننڍڙي برادري کي ڏهاڪن جي جنگ ۽ مذهبي جبر جي ڪري ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ويو. ويهين صديءَ جي آخر تائين، تقريبن سڄي برادري اسرائيل ۽ آمريڪا ڏانهن هجرت ڪري چڪي هئي، هڪ سڃاتل استثنا سان، هرات ۾ پيدا ٿيل زبلون سيمينتوف. هو سالن تائين رهيو، صرف باقي بچيل افغان عبادت گاهه جو نگران رهيو. هو ٻئي طالبان جي قبضي کانپوءِ آمريڪا لاءِ ملڪ ڇڏي ويو. هڪ عورت جيڪا هن کان ٿوري دير بعد ڇڏي وئي آهي، افغانستان ۾ ممڪن طور تي آخري يهودي طور سڃاتو وڃي ٿو. افغان عيسائي، جن جو تعداد 500 کان 8,000 آهي، سخت سماجي مخالفت جي ڪري ڳجهي طرح پنهنجي عقيدي تي عمل ڪن ٿا، ۽ اتي ڪو به عوامي گرجا گھر ناهي.

تعليم

افغانستان ۾ تعليم جي نگراني وزارت تعليم ۽ وزارت اعليٰ تعليم ڪئي ويندي آهي. ملڪ ۾ 16,000 کان وڌيڪ اسڪول آهن ۽ تقريبن 90 لک شاگرد آهن. انهن مان 60 سيڪڙو مرد ۽ 40 سيڪڙو عورتون آهن. 174,000 کان وڌيڪ شاگرد ملڪ جي مختلف يونيورسٽين ۾ داخل آهن. انهن مان اٽڪل 21 سيڪڙو عورتون آهن. اڳوڻي تعليم واري وزير غلام فاروق وردڪ چيو هو ته 8 هزار اسڪولن جي اڏاوت جي ضرورت آهي باقي ٻارن لاءِ جيڪي سرڪاري سکيا کان محروم آهن. 2018 تائين 15 سالن ۽ ان کان وڏي عمر جي آبادي جي خواندگي جي شرح %43.02 آهي (مرد %55.48 ۽ عورتون %29.81).

ثقافت

افغانين ۾ ٻئي گڏيل ثقافتي خاصيتون آهن ۽ جيڪي افغانستان جي علائقن جي وچ ۾ مختلف آهن، هر هڪ مخصوص ثقافتن سان جزوي طور تي جغرافيائي رڪاوٽن جي نتيجي ۾ ملڪ کي ورهائي ٿو. خاندان افغان سماج جو بنيادي بنياد آهي ۽ خاندان اڪثر ڪري سرپرست جي سربراهي ۾ هوندا آهن. ڏاکڻي ۽ اڀرندي علائقي ۾ ماڻهو پختون ڪلچر جي مطابق رهن ٿا، جن کي پشتون والي (پشتون طريقي) جي پيروي ڪندي آهي. پشتون والي جي اهم اصولن ۾ مهمان نوازي، پناهه وٺندڙن کي پناهه ڏيڻ، رت وهائڻ جو بدلو وٺڻ شامل آهن.

پختون گهڻو ڪري وچ ايشيا جي ثقافت ۽ ايراني پليٽيو سان ڳنڍيل آهن. باقي افغاني ثقافتي لحاظ کان فارسي ۽ ترڪ آهن. ڪجهه غير پشتون جيڪي پشتونن سان ويجهڙائي ۾ رهن ٿا انهن پشتونائيزيشن نالي هڪ عمل ۾ پشتونوالي کي اختيار ڪيو آهي، جڏهن ته ڪجهه پشتونن کي پارسيائيز ڪيو ويو آهي. جيڪي گذريل 30 سالن کان پاڪستان ۽ ايران ۾ رھيا آھن انھن پاڙيسري قومن جي ثقافتن کان وڌيڪ متاثر ٿيا آھن. افغان عوام کي سخت مذهبي طور سڃاتو وڃي ٿو. افغان، خاص طور تي پختون، پنهنجي قبائلي ايڪتا ۽ ذاتي عزت جي اعليٰ احترام جي ڪري مشهور آهن. هتي مختلف افغان قبيلا آهن ۽ اندازي مطابق 20 کان 30 لک خانہ بدوش آهن. افغان ثقافت تمام گهڻي اسلامي آهي، پر اسلام کان اڳ وارا رواج پڻ جاري آهن.

خارجي لنڪس

افغانستان سفري راهنما منجانب وڪي سفر Wikivoyage

• "Afghanistan Virtual Jewish History Tour". Alden Oreck. Jewish Virtual Library. 
• Afghan Studies Center آرڪائيو ڪيا ويا 2021-09-12 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين.