Azija
| |||||||||||||||||||
Azija je najveći i najnaseljeniji kontinent.[3] Ona zauzima 30% Zemljine površine i gotovo se u potpunosti nalazi na severnoj hemisferi, tek se pojedina Indonezijska ostrva nalaze ispod ekvatora. Sastoji se od 51 zemalja i izlazi na tri okeana: Indijski okean na jugu, Severni ledeni okean na severu i Tihi okean na istoku.[4] Azija je, u proseku, najviši kontinent na svetu (950m). Prema mišljenju geologa, Azija je najstariji kontinent.[5]
Azija je kontinent superlativa: između ostalog, tamo se nalaze:
- najmnogoljudnija država svijeta - Narodna Republika Kina
- najveći dio najveće države po površini - Rusije, nalazi se u Aziji
- najviši planinski lanac - Himalaji i svi poznati vrhovi iznad 8.000 metara
- najdublje i najstarije unutrašnje jezero - Bajkalsko jezero
- najniža vodena površina ispod nivoa mora - Mrtvo more
Azija je kontinent sa najrazličitijom vegetacijom koja se kreće od stalno zaleđene zemlje (permafrosta) u Sibiru do džungli u jugoistočnoj Aziji. Pored ekstremnih klimatskih uslova u tundrama, pustinjama i tropskim kišnim šumama, u njoj se nalaze i sve ostale poznate vegetacijske zone. Druga specifičnost Azije je da se u njoj nalazi najveći broj međukontinentalnih država na svijetu, bilo da se radi o azijskom dijelu tih država ili teritorijama azijskih država na drugim kontinentima. U te države spadaju Rusija, Kazahstan, Indonezija, Japan, Egipat, Grčka i Turska.
Ime Azija potiče od asirske reči Assu, što znači izlazak Sunca. Azija je kontinent prepun suprotnosti. U Aziji se nalaze najviše planine na svetu, a duž njenih obala se prostiru najdublje morske potoline. U Aziji se nalaze oblasti sa jakom vulkanskom aktivnošću, ali i veoma mirna područja, najveće visoravni, velike nizije i čitava područja bez odvodnjavanja ka moru. I klima Azije je veoma raznovrsna. Najveći deo svetskog stanovništva živi u Aziji, a nacionalni i jezički sastav je raznovrsniji nego na bilo kom drugom kontinentu. Aziju odlikuje bogatstvo starih kultura, ali i velike verske, ekonomske i socijalne suprotnosti.
Severni deo Azije u potpunosti zauzima Rusija i tamo preovlađuju ledena tundra i četinarske šume. Dalje na jugu nalaze se neplodni pašnjaci ili stepe srednje Azije.
Velikim delom jugozapadne Azije, koji se naziva Bliski istok, takođe preovladava pustinja koja je često peskovita i čija je klima žarka i sušna. Južno od najvišeg planinskog venca na svetu Himalaja u zemljama južne Azije vlada monsunska klima. Duga razdoblja žarkog, suvog vremena smenjuju obilne kiše. Idući ka jugoistoku, Malajsko poluostrvo pruža se prema brojnim ostrvima Indonezije gde se nalaze velike oblasti gustih, tropskih prašuma.
Ogromna prostranstva Azije gotovo da su nenaseljena, ali Azija je ipak kontinent sa najvećim brojem stanovnika. Na jugu i istoku nekoliko zemalja obogatilo se zahvaljujući svojim velikim rezervama nafte ili uspešnoj modernoj industriji. Međutim, u mnogim drugim zemljama vlada siromaštvo. Većina ljudi bavi se obradom zemlje i zavisi od poplava ili suša. Gradovi u Aziji postaju sve veći jer se u njih doseljava sve više ljudi iz unutrašnjosti u potrazi za poslom.
Azija je najveći kontinent na svetu, a najveći deo Azije se nalazi na severnoj hemisferi. Deli više hiljada kilometara kopnene granice sa Evropom, i stoga se ova dva kontinenta često nazivaju zajedničkim imenom Evroazija. Po nekim mišljenjima, teoretska granica ide Uralom, Kaspijskim jezerom, i Kumo-Maničkom dolinom do Azovskog mora. Postoje i mišljenja da granicu između Azije i Evrope čine Ural i Kaspijsko Jezero, i da celo nekadašnje Sovjetsko zakavkazje još spada u Evropu. Ipak ove teorije su bez nekog velikog praktičnog značaja. Ural je posmatrano geografski i kulturno pre veza a ne pregrada između dva kontinenta. Ranije je Azija imala kopnenu vezu sa Afrikom, ali ih sada odvaja Suecki kanal. Između Azije i Amerike se prostire Tihi okean, ali su na krajnjem severu udaljene samo 92 kilometra. Naučnici smatraju da su preko ovog tesnaca zimi kad je more zaleđeno, preci Indijanaca došli iz Azije u Ameriku. U novije vreme, ovaj put su koristili ruski kolonisti da stignu na Aljasku.[6][7]
Sljedeću podjelu na regije Azije (regionalna podjela), između ostalih, koristi i Direkcija Ujedinjenih naroda za statistiku (UNSD):
U mnogim publikacijama definicije granica ovih regija nisu strogo određene, te one variraju u zavisnosti od cilja, teme i pozadine. Ranije je naprimjer Afganistan uvrštavan u centralnu Aziju, danas ga obuhvataju u područje južne Azije. Osim toga, postoje i neke alternativne odnosno dodatne podjele kao što je naprimjer sjeveroistočna Azija.
Najvažnije vegetacijske zone ili ekozone u Aziji (od sjevera prema jugu) su:
- Tundra bez drveća sjeverno od polarnog kruga. Najvažnije životinje za nomadsko stanovništvo, poput Neneta, su polarni sobovi.
- Šume umjerene zone, uključujući tajge (zimzelene šume) u Sibiru između polarog kruga i toka transsibirske željeznice, kao i listopadne šume na Dalekom istoku i području Kaspijskog jezera. Raznolikost životinjskog svijeta imala je historijski značaj za lov, a šume su također imale značaj i za korištenje drveta. Ovdje žive i neke vrlo rijetke životinje poput amurskog tigra (sibirskog tigra) i amurskog leoparda, kao i mnogobrojni jeleni, divlje svinje, medvjedi i risovi.
- Kontinentalne travnate zajednice odnosno stepe. Od životinjskih vrsta, koje prirodno naseljavaju stepe, ubrajaju se divlji konji, sajga antilope, mongolske gazele, vukovi i susliki.
- Brdovita i planinska područja siromašna vegetacijom i pustinje. U ovom području klima je uglavnom planinska sa velikim temperaturnim oscilacijama i mnogo sunčanih dana. Planine naseljavaju brojne životinje poput divokoza, divljih ovaca, gorali (Naemorhedus) i azijske koze. Najvažnija grabežljivica centralnoazijskih planinskih područja je snježni leopard. Pustinjska područja je domovina divljih deva, geparda, gazela i divljih magaraca.
- Tropska područja savana i suhih šuma, uglavnom na indijskom potkontinentu, ali i u jugoistočnoj Aziji. Karakteristične su velike životinje poput lavova, jelenskih antilopa, nilgau antilope i različite vrsta jelena.
- Tropske kišne šume. Nakon krčenja, vrlo često kao sljedeći korak u uništavanju ovih područja slijedi sijanje monokultura kao što su plantaže palmi ili banana, kao npr. u Sabahu (Malezija) na ostrvu Borneo.
- Tropska monsunska područja poput onog u delti rijeke Mekong: tamo dominira uzgoj riže a kao domaće životinje najčešće se uzgajaju perad i svinje, a zastupljen je i ribolov.
Za Azijski reljef je karakteristično veliko prostranstvo pojedinih reljefnih celina. Za razliku od evropskog reljefa, gde se na relativno malim rastojanjima reljef brzo menja, u Aziji preovlađuju znatno veća područja sličnog reljefa. Nizijski predeli su uglavnom u zapadnom Sibiru, i istočnoj i južnoj Aziji, i obuhvataju jednu četvrtinu površine kontinenta. Šestina površine Azije je na nadmorskoj visini od preko 2000 metara. Ovo su uglavnom mlade venačne planine, koje su se izdigle iznad stare mase Sibira na severu i Dekana i Arabijskog poluostrva na jugu. Ove planine se nastavljaju na one evropske; u Maloj Aziji se dele na: „Severni luk“ koji se pruža pored Crnog mora, preko Kavkaza i Elbrusa prema Pamiru, i „Južni luk“ – duž južnog oboda Male Azije i Irana, skrećući u pakistanskom Beludžistanu prema severoistoku, ka Pamiru. Na istočnom obodu Himalaja, najvišeg venca na svetu, venačne planine skreću ka jugu i polako se snižavaju i račvaju u indonežanskom prostoru. Uz istočnu obalu Azije od istočnog Sibira, preko Sahalina i Japana, ide drugi luk venačnih planina koji se na Timoru dodiruje sa evro-azijskim sistemom. Severni rub Tibeta, najveće visoravni na svetu, je oivičen starijim uveliko zaravnjenim planinama. Područje mladih venačnih planina je bogato dubokim dolinama, živim i mrtvim vulkanima, a česti su i jaki zemljotresi.
Najveca reka koja se uliva u Severni ledeni okean je Ob sa pritokom Irtis. Pored nje ovom slivu pripadaju i Jenisej i Lena. U Tihi okean se ulivaju reke: Amur, Hoangho, Jangcekjang i Sikjang. Slivu Indijskog okeana pripadaju: Ind, Gang sa Bramaputrom, Tigar i Eufrat koji spajanjem cine reku Sat-el-Arab. Postoje i neke reke u susnoj, Srednjej Aziji koje pripadaju unutrasnjem slivu. Najbitnije su: Amu Darja i Sir Darja. Ove i ostale reke Srednje Azije, unutrasnjeg sliva ulivaju se u Kaspijsko, Aralsko, Balhasko, Bajkalsko i ostala jezera.
Najveće razlike između raznih delova Azije ogledaju se u klimi. Cela severna i srednja Azija je visokim planinama zaklonjena od uticaja toplog Indijskog okeana. Zato u ovom području vlada izrazita kontinentalna klima. U predelima koji su otvoreni prema Indijskom i Tihom okeanu vlada monsunska klima što znači da su leta vrlo vlažna, a zime suve. Klima u Jugozapadnoj Aziji je suva, suptropska. Krajnji jug Azije, a naročito ostrva spadaju u pravi tropski pojas. S obzirom da ljudi već jako dugo naseljavaju ova područja, prvobitna vegetacije, koja je posledica prirodnih uslova je znatno izmenjena.
Od Indonezije do Šri Lanke se prostire uvek zeleni, vlažni tropski pojas. U krajevima gde zbog monsunske klime vladaju duže suše, rastu listopadne „monsunske šume“. Još suvlja područja, zaklonjena od monsunskih vetrova, nalaze se pod savanama i stepama. U jugozapadnoj Aziji, zbog suše, preovlađuju suve stepe, polupustinje i pustinje. Jedino je duž sredozemnih obala i u oazama vegetacija bujnija.
Azija ima 4,6 milijardi stanovnika po popisu iz 2020. godine.[8] Najveći deo azijskog stanovništva čine Kinezi 38%. Gustina naseljenosti je 100 stanovnika po kvadratnom kilometru. Naseljenost Azije je veoma neravnomerna; devet desetina azijskog stanovništva, što čini polovinu čovečanstva živi u monsunskim zemljama. Veći deo azijskog stanovništva čine narodi mongoloidnog biološkog tipa, podeljeni u više grupa-istočnoazijsku (Kinezi, Koreanci), srednjoazijsku (Mongoli), jugoistočnoazijsku (Vijetnamci), a prema gruboj proceni, u ovu grupu bi se mogli svrstati i muslimanski narodi srednje Azije koji su mešavina europedne i mongoloidne biološke zajednice, ali sa više mongoloidnih gena, kao i Japanci koji predstavljaju mešavinu japanskih starosedilaca negroidnog izgleda-Ainua sa doseljenicima mongoloidnog biološkog tipa. Evropeidni biološki tip nema mnogo manje pripadnika u Aziji od mongoloidnog tipa. Ovaj tip čine Indijci, kao i stanovnici severnijih azijskih zemalja, posebno arapske zemlje.
Razvoj broja stanovnika Azije (u milijardama, bez Rusije, sa Turskom)[9]
Zdravlje i očekivana starost su u korelaciji sa dobrobiti nacije i njenih stanovnika. Viši životni standardi po pravilu znače i više resursa za vlastito kao i za zdravlje naroda. Stanovnici Makaoa, Singapura, Hong Konga i Japana imaju najduži prosječni životni vijek na nivou svih Azijata. Stanovnici Saudijske Arabije, Arapskih Emirata, Bruneja, Kine, Malezije, Tajlanda, Filipina i Indonezije po dužini očekivanog prosječnog životnog vijeka nalaze se oko svjetskog prosjeka. Najkraći očekivani životni vijek u Aziji imaju stanovnici Indije, Bangladeša, Mjanmara, Kambodže, Laosa, Butana i Afganistana.[10]
Malarija u južnoj i jugoistočnoj Aziji je vrlo rasprostranjena. Protiv nje, ni danas nema nijednog poznatog načina cijepljenja. Njeno širenje moguće je usporiti jedino zaštitom od insektata pomoću spreja i sličnih insekticida, međutim za većinu pogođenog stanovništva takva sredstva su nedostupna zbog visokih cijena.
Sida je također vrlo rasprostranjena. Naročito velik broj zaraženih HIV-virusom živi u Rusiji, Indiji, Nepalu, Mjanmaru, Tajlandu, Kambodži, Vijetnamu i Maleziji. Nasuprot njih, u Japanu, Mongoliji, Šri Lanki, Bangladešu, Butanu, Afganistanu, Turkmenistanu, Saudijskoj Arabiji, Ujedinjenim Arapskim Emiratima i državama Bliskog Istoka ima relativno mali broj ljudi oboljelih od side. Međutim, ove podatke treba uzeti sa rezervom, jer je stopa zaraženosti HIV-om izračunata kao prosjek za cijelu državu, ali u velikim gradovima ovaj broj može biti znatno viši.
U Aziji se govori nekoliko stotina zasebnih jezika. Među najvažnije porodice jezika i grupe jezike spadaju::
- Slavenski jezici
- Kavkaski jezici
- Semitski jezici
- Iranski jezici
- Oguski jezici
- Kipčački jezici
- Ujgurski jezici
- Sibirski turkijski jezici
- Sinitski jezici
- Indoarijski jezici
- Dravidski jezici
- Tibetsko-burmanski jezici
- Jugozapadni tai jezici
- Austroazijski jezici
- Korejski jezik
- Japanski jezik
- Malajsko-polinezijski jezici
Ime kontinenta se kod azijskih starosedelaca i antičkih grčkih pisaca odnosilo se samo na ostrvo istočno od Kaspijskog jezera. Pored Egipta, Azija je domovina najstarijih kultura: sumerska u Mesopotamiji, hetitska u Maloj Aziji (XX vek pre nove ere.), asirska (1250 – 600. pne.) u Mesopotamiji, kao i vavilonska (oko 600. pne.). Potom sledi persijski period od VI do IV veka pre nove ere.
U Indiji je od dvadesetog veka pre nove ere postojala jaka država, sa najvišim stepenom razvitka tokom petog veka pre nove ere.
U jugozapadnoj Aziji su se razvile tri velike monoteističke religije: jevrejska religija, hrišćanstvo i islam. Indija je domovina hinduizma i budizma, iz kojih su se razvili konfučionizam i šintoizam, koji preovlađuju u Kini i Japanu. Sve ove religije imaju vrlo jak uticaj na socijalno i ekonomsko uređenje u pojedinim zemljama. Animizam i totemizam su sačuvani samo kod manje razvijenih naroda.
Prema podjeli na sjevernu Aziju (Rusiju), zapadnu Aziju (Z), centralnu Aziju (C), južnu Aziju (J), jugoistočnu Aziju (JI) i istočnu Aziju (I), stanje je sljedeće:
- Poslije Afrike, u Aziji se nalazi najveći broj zemalja u razvoju. Tu pripadaju: Vijetnam (JI), Kambodža (JI), Laos (JI), Mjanmar (JI), Bangladeš (J), Butan (J), Nepal (J), Pakistan (J), Afganistan (J), Tadžikistan (C), Uzbekistan (C), Kirgistan (C), Gruzija (Z), Ermenija (Z), Azerbejdžan (Z), Jemen (Z), Mongolija (I), kao i još uvijek zabačeni dijelovi Kine (I) i Indija (J).
- U zemlje koje su se industrijalizirale pripadaju uglavnom izvoznice nafte Iran (J), Irak (Z), Kuvajt (Z), Saudijska Arabija (Z) i Ujedinjeni Arapski Emirati (Z) (i vjerovatno djelimično i područja bivšeg Sovjetskog saveza bogata naftom).
- Kao industrijske države smatraju se Japan (I), Singapur (JI), Južna Koreja (I), Izrael (Z) kao obje bivše kolonije koje su odnedavno sastavni dijelovi Kine: Hong Kong i Makao. Ove države se danas ubrajaju u vodeće zemlje u oblasti visoke tehnologije. Također i Malezija (JI) uspješno poduzima napore da se priključi navedenim visokorazvijenim zemljama.
Bruto nacionalni proizvod mjeren na bazi kursa valute, Japan je najveća privreda Azije i druga u svijetu. U Aziji, nakon Japana slijedi Kina, Južna Koreja i Indija. Privreda Japana je već desetljećima najjača privreda Azije. Dok se u Japanu od 1990tih ekonomska situacija pogoršala, u istom periodu su Kina i Indija, na globalnom nivou, iskazale rast privrede od više od 10 odnosno 7% na godišnjem nivou. Međutim, još uvijek je Japan vodeća privredna zemlja Azije i (pored Rusije koja većim dijelom pripada Evropi) jedina država na kontinentu članica G8 vodećih industrijskih zemalja svijeta. Svedeno na paritet kupovne moći, Kina i Indija danas imaju veći bruto nacionalni proizvod od Japana.
Nakon Drugog svjetskog rata, od 1960tih ubrzan je privredni rast naročito u zemljama duž obale Tihog okeana, od čega su najviše profitirale Japan, Južna Koreja, Kina kao i bivše britanske kolonije Hong Kong i Singapur, koje su svoje ekonomije vezale za ekonomiju SAD. Tek 1980tih godina razvile su se neke države u istočnoj i jugoistočnoj Aziji iskazujući brz ekonomski rast krečući se od zemalja u razvoju prema statusu industrijske zemlje. To su takozvane "zemlje-tigrovi": Hong Kong (tada još uvijek krunska kolonija Ujedinjenog Kraljevstva), Kina, Singapur i Južna Koreja. Od 1997/1998. godube počeo je pravi privredni bum u mnogim od ovih zemalja čime je završena "azijska kriza", koja je bila velika finansijska i valutna kriza. Od taga ekonomije ovih država polahko rastu, ali je nakon velikog rasta do 10% prije krize, sada rast ograničena samo na 5 do 6%.
Veliki dijelovi Azije su i danas obilježeni poljoprivredno orijentiranim zemljama, od čega je ribolov i uzgoj riže od posebnog značaja. Obilježja država siromašnih sirovinama i država koje su nazadovale zbog ratova ili korupirane vlasti kao što su Afganistan, Bangladeš, Mjanmar, Laos, Kambodža i Vijetnam kao i bivše sovjetske republike u centralnoj Aziji su kao i prije poljoprivredno orjentirana proizvodnja uslovljena njihovom topografijom.
Većina država u centralnoj i sjevernoj Aziji bili su do raspada 1990/1991. dio Sovjetskog saveza te tako planski orjentirane privrede. Ekonomija ovih zemalja je najvećim dijelom obilježena poljoprivredom i teškom industrijom. Bogatstvo sirovinama u nekim područjima poput nafte i zemnog plina naročito oko Kaspijskog jezera i ponegdje u sibirskoj tundri sve više dobijaju na značaju, zbog povećane svjetske potražnje za energentima noseći sa sobom i određene nepoželjne posljedice za stanovništvo kao što su zagađenje okoline, korupcija i ratovi.
U jugozapadnoj Aziji, privrede gotovo svih država određene su proizvodnjom nafte. Najveće svjetski poznate rezerve nafte nalaze se na Arapskom poluostrvu i okolnom području oko Perzijskog zaliva, među kojima kraljevina Saudijska Arabija raspolaže sa najbogatijim naftnim poljima. Ostale zemlje proizvođači nafte su Iran i Irak. I pored malo brojnog stanovništva i malehne površine, državice poput emirata Kuvajta, Katara i Ujedinjenih Arapskih Emirata kao i kraljevine Bahrein zbog izvoza i prodaje nafte ubrajaju se među najbogatije zemlje na svijetu.
Mnoga područja Azije, između ostalih Mezopotamija, dolina rijeke Ind (vidi civilizacije doline Inda), Iran i Kina, smatraju se "kolijevkom civilizacije". Razvojem civilizacije i ranih naprednih kultura u ovom području došlo je postepeno i do pojave i širenja brojnih religija. Sve religije opisane općenito kao "svjetske religije" imaju svoje porijeklo u Aziji. Sa preko milijardu vjernika, islam je najraširenija religija Azije obuhvatajući više od četvrtine ukupnog stanovništva kontinenta. Muslimani čine većinu stanovništva u više od polovine svih država Azije.[11][12]
Arapska liga osnovana je kao savez arapskih država 22. marta 1945. u Kairu, gdje ima i sjedište. Sastoji se iz 22 zemlje članice sa područja Azije i Afrike, uključujući i Palestinu. Osnovni cilj Arapske lige je osnaženje veza između zemalja članica na političkom, kulturnom, socijalnom i ekonomskom području. Osim toga, zalaže se za nezavisnost i suverenost članica i očuvanja arapskih interesa u vanjskoj politici te ublažavanje kriza i smanjenju napetosti unutar lige. Zemlje članice Arapske lige iz Azije su: Bahrein, Irak, Jemen, Jordan, Katar, Kuvajt, Libanon, Oman, Palestina, Saudijska Arabija, Sirija i Ujedinjeni Arapski Emirati.
U septembru 1960. države Iran, Irak, Kuvajt i Saudijska Arabija zajedno sa južnoameričkom državom Venecuelom osnovali su u Bagdadu Organizaciju zemalja izvoznica nafte (OPEC), kojoj su se kasnije pridružile zemlje proizvođači nafte Katar (1961.), Indonezija (1962.) i Ujedinjeni Arapski Emirati (1967.). Zemlje članice OPEC-a iz Azije, Afrike i Južne Amerike zajedno proizvode oko 40% ukupne svjetske godišnje proizvodnje nafte a raspolažu sa oko tri četvrtine poznatih svjetskih zaliha. Ciljevi OPEC-a su zajednička naftna politika, da bi se zajedničkim akcijama osigurali od pada cijena nafte i ujedno osigurale svjetsku ponudu nafte. Putem fiksno određenih kvota proizvodnje za pojedinačne članice OPEC-a regulirana je proizvodnja nafte. Osim OPEC-a, brojne države su pristupile i Organizaciji arapskih zemalja izvoznica nafte (OAPEC), koju su osnovali 1968. Kuvajt, Libija i Saudijska Arabija zajedno sa politički konzervativnim arapskim zemljama Azije i sjeverne Afrike kao protivteža OPEC-u. Druge članice OAPEC-a iz Azije su Bahrein, Irak, Katar, Sirija i Ujedinjeni Arapski Emirati.
ASEAN (Savez država jugoistočne Azije) osnovan je 8. augusta 1967. kao politička, ekonomska i kulturna organizacija država jugoistočne Azije: Tajlanda, Indonezije, Malezije, Filipina i Singapura. Njegov cilj je bio i jeste zajednički rad na povećanju ekonomskog rasta, socijalnog napretka i političke stabilnosti u tom području. Osnovan za vrijeme Hladnog rata, savez je od svojih početaka bio kapitalističko-tržišno orijentiran i povezan sa zapadnim industrijskim zemljama i stoji kao konkurencija komunističkoj plansko orjentiranoj Narodnoj Republici Kini. Sultanat Brunej je 1984. pristupio ASEAN-u, te Vijetnam 1995, Mjanmar i Laos 1997. te Kambodža 1999. godine. Papua Nova Gvineja ima status posmatrača. Osnivanjem ASEAN slobodne trgovinske zone (AFTA) 1. januara 2003. godine stvoren je slobodno tržište kojem pripadaju sve članice ASEAN-a. Australija i Novi Zeland su u pregovorima za pristup ovoj zajednici slobodne trgovine. Pojam ASEAN plus three (ASEAN plus tri) označava zajedničku konferenciju država ASEAN-a sa Kinom, Japanom i Južnom Korejom. U Tajlandu je 2000. osnovana Inicijativa Čiang-Mai, koja je utvrdila jačanje saradnje država ASEAN plus tri u finansijskom sektoru.[13]
Iran, Pakistan i Turska osnovali su 1985. Organizaciju za ekonomsku saradnju (ECO), iz koje je trebala također nastati slobodna trgovinska zona. Nakon raspada Sovjetskog saveza, saradnji sa ovim savezom pristupili su i Afganistan, Azerbejdžan, Kazahstan, Kirgistan, Tadžikistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Međunarodni značaj ove organizacije je prvenstveno zbog bogatih prirodnih resursa i strateškog položaja kao tranzitni koridor za ove robe prema Evropi i prema Kini.
- ↑ National Geographic Family Reference Atlas of the World. Washington, D.C.: National Geographic Society (U.S.). 2006. str. 264.
- ↑ „Continents of the World”. The List. Worldatlas.com. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-22. Pristupljeno 25. 7. 2011.
- ↑ "Asia". Encyclopædia Britannica. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
- ↑ „Azija“, znanje.org. Pristupljeno 28. januara 2014.
- ↑ „Azija: Fizičko-geografske karakteristike“ Arhivirano 2015-09-23 na Wayback Machine-u, Dr Gordana Jovanović, Daniela Arsenović, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo - zvaničan sajt. Pristupljeno 29. januara 2014.
- ↑ „Asia”. eb.com, Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.. 2006.
- ↑ National Geographic Atlas of the World (7th izd.). Washington, DC: National Geographic Society. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2. "Europe" (pp. 68–9); "Asia" (pp. 90–1): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
- ↑ „Like herrings in a barrel”. The Economist (The Economist online, The Economist Group) (Millennium issue: Population). 23 December 1999..
- ↑ United Nations, Department of Economic and Social Affairs: World Population Prospects: The 2010 Revision, podaci: online
- ↑ Statistika očekivane starosti
- ↑ Frankfurter Allgemeine Zeitung od 8. marta 2013, str. 6-7: Die Weltreligionen
- ↑ Time Almanac (Encyclopaedia Britannia) 2010, str. 508. Chicago 2010
- ↑ Rana, Pradumna B. (2002) (PDF). Monetary and Financial Cooperation in East Asia: The Chiang Mai Initiative and Beyond (serija: Economics Research Department Working Paper Series). Arhivirano iz originala na datum 2010-12-06. Pristupljeno 2010-01-23.
- Lewis, Martin W.; Wigen, Kären (1997). The myth of continents: a critique of metageography. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 0-520-20743-2.
- Ventris, Michael; Chadwick, John (1973). Documents in Mycenaean Greek (2nd izd.). Cambridge: University Press.
- Higham, Charles. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. Facts on File library of world history. New York: Facts On File, 2004.
- Kamal, Niraj. "Arise Asia: Respond to White Peril". New Delhi:Wordsmith,2002, ISBN 978-81-87412-08-3
- Kapadia, Feroz, and Mandira Mukherjee. Encyclopaedia of Asian Culture and Society. New Delhi: Anmol Publications, 1999.
- Levinson, David, and Karen Christensen. Encyclopedia of Modern Asia. New York: Charles Scribner's Sons, 2002.
- Bhagwat S.B. (2009). Foundation of geology. 1. Global Vision Publishing Ho. str. 218. ISBN 8182202752.
- Duka C. (2007). World Geography. Rex Bookstore, Inc.. str. 218. ISBN 971234696X.
- Кондрашов А.П. (2008). Новейшая книга фактов: для самых умных и любознательных в вопросах и ответах : в 3-х томах. 1. RIPOL classic. str. 494. ISBN 538600347X.
- Чубарьян А.О. (2005). Российский европеизм. М.: ОЛМА-ПРЕСС. str. 416. ISBN 5-224-05369-2.
- Участие России в Азиатской интеграции[mrtav link]
- Putovanja po Aziji - veći broj članaka o Aziji sa mnogo fotografija
- „Display Maps”. The Soil Maps of Asia. European Digital Archive of Soil Maps – EuDASM. Pristupljeno 26 July 2011.
- „Asia Maps”. Perry-Castañeda Library Map Collection. University of Texas Libraries. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-18. Pristupljeno 20 July 2011.
- „Asia”. Norman B. Leventhal Map Center at the Boston Public Library. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-29. Pristupljeno 26 July 2011.
- Bowring, Philp (12 February 1987). „What is Asia?”. Eastern Economic Review (Columbia University Asia For Educators) 135 (7). Arhivirano iz originala na datum 2011-07-28. Pristupljeno 2015-04-17.
