Tazama chanzo cha Mti

[[Picha:Arbres.jpg|thumb|400px|Miti ikistawi kando ya [[ziwa]].]]
'''Mti''' ni [[mmea]] mkubwa wa kudumu wenye [[shina]] la [[ubao]]. 

Miti huishi miaka mingi; miti yenye [[umri]] mkubwa imejulikana kuwepo kwa miaka 4,800 huko [[Kalifornia]]. Kuna [[dalili]] za mti mmoja uliopimwa huko [[Uswidi]] kuwa na miaka zaidi ya 9,000.

Kwa jumla [[ugumu]] wa ubao na [[uzito]] wake hutegemea namna ya kukua kwa mti. Miti inayokua polepole huwa na ubao mgumu na mzito zaidi; miti inayokua harakaharaka huwa na ubao mwepesi na laini.

==Ufafanuzi wa mti==
Ufafanuzi wa kimataifa ni hivi: 

"mti ni mmea wa ubao, kwa kawaida wenye shina [[moja]] tu, unakua hadi [[kimo]] cha angalau [[mita]] [[mbili]]. Kama kuna mashina mengi, moja lifikie [[unene]] wa [[sentimita]] tano kwa kina cha kifuani cha mtu".<ref>Ufafanuzi rasmi wa IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources), kundi la Global Tree Specialist Group (GTSG) unasema: "a woody plant with usually a single stem growing to a height of at least two metres, or if multi-stemmed, then at least one vertical stem five centimetres in diameter at breast height."</ref>

== Muundo wa miti ==
Kwa kawaida mti huwa na 
* [[mizizi]]
* [[shina (mmea)|shina]] (gogo)
* [[tawi|matawi]]
* [[jani|majani]]
* [[ua|maua]]
* [[tunda|matunda]]
[[Picha:Sectionaltree blank.jpg|thumb|300px|Shina la mti]]

==== Shina ====
Unene na urefu wa shina unatofautisha mti na mimea mingine kama [[vichaka]] ambavyo vina shina ya ubao pia. Shina linainua majani ya mti kufikia kimo cha juu ya mimea mingine penye nuru ambayo ni chanzo cha lishe ya mti kwa njia ya [[usanisinuru]]. Ndani ya shina kuna seli zinazofanya kazi ya bomba na kufikisha maji hadi kilele cha matawi. Katikati ya shina ubao unakufa ni kama mfupa wa shina na kuongeza uimara wake. Gnada la nje huwa na seli zinazoendelea kujigawa na kuongeza unene. 

Mti ukikatwa shina huonyesha mara nyingi duara au miviringo ambazo ni alama ya hatua za ukuaji wa mti. Kuonekana kwa duara hizi kunategemea mazingira ya mti; nje ya kanda ya tropiki kuna majira yanayosababisha vipindi vya kukua na vipindi vya kukaa kwa mti na hivyo duara mpya inajitokeza kila mwaka. Kwa hiyo mti wa aina hii unaruhusu kuona umri wake kwa kuhesabu tu idadi ya duara za shingoni.

==== Mizizi ====
Shina refu na zito linahitaji mizizi inayolingana. Mizizi huwa hasa na kazi mbili:
* inakusanya maji na lishe kwenye udongo na kuyapeleka shingoni
* ni mguu ya mti na kuushika kwenye ardhi

Miti inakuza mzizi kulingana na tabia za udongo. Penye udongo laini sana kama mchanga mti unahitaji mizizi pana inayoshikana udongo katika mazingira yake. Miti mingine inakuza hasa mzizi kama boriti.
[[Picha:Bombax LalBagh.JPG|thumb|left|Mti wenye mizizi mikubwa, aina ya ''[[Ceiba pentandra]]''.]]
==== Matawi ====
Matawi ni alama ya mti lakini kuna pia aina kadhaa zisizo na matawi; kwa mfano familia ya [[Arecaceae]] yenye miti kama [[mnazi]], [[mchikichi]] au [[mtende]] hukuza majani makubwa moja kwa moja kutoka shina.

==== Majani ====
Majani yana kazi muhimu kwa mti si mapambo tu. Kuna hasa shughuli mbili
* [[usanisinuru]] yaani kutumia nguvu ya nuru ya jua kwa kujenga [[molekuli]] za [[glukosi]] (aina za [[sukari]]) kama lisha yake. Kwa mazingira yake mti unasafisha hewa kwa njia hii na kutoka oksijeni.
 
* [[ugemkaji]] yaani majani hugemka maji; kwa njia hii inawezesha usafiraji wa maji na lishe ndani ya mti.
[[Picha:WisconsinScenery.jpg|thumb|250px|Mizizi inashika mti kwenye udongo]]

== Miti na ekolojia ==
Mwaka [[2017]] [[idadi]] ya [[spishi]] za miti zilizojulikana ilikuwa 60,065. Karibu [[nusu]] ya spishi hizo ni sehemu ya [[familia (biolojia)|familia 10 za kibiolojia]] na [[asilimia]] 58 za spishi zinapatikana katika nchi moja tu<ref>Linganisha Beech, Rivers, Oldfield, Smith: GlobalTreeSearch, angalia marejeo</ref>.

Miti ni muhimu sana kwa [[ekolojia]] ya [[dunia]] kwa sababu
* miti hushika ardhi hasa milimani kwa mizizi yake. Hivyo inazuia [[mmomonyoko]] wa [[udongo]].
* miti hutunza kiasi kikubwa cha [[maji]] na kwa njia hii [[hali ya hewa]] duniani; miti inapokea maji ya [[mvua]] na kuiacha polepole.
* miti inatunza ndani yake kiwango kikubwa cha hewa ya [[CO2]] na kuiondoa [[Hewa|hewani]] wakati wa kukua.

==Tanbihi==
<references/>

==Marejeo==
* [http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10549811.2017.1310049  E. Beech, M. Rivers, S. Oldfield, and P. P. Smith, GlobalTreeSearch: The first complete global database of tree species and country distributions], tovuti ya Journal of Sustainable Forestry, ilitazamiwa Mei 2017

{{mbegu-biolojia}}

[[Jamii:Mimea]]
[[jamii:Miti|*]]